Кој бил последниот владетел на Првото бугарско царство?

Пишува: Проф. д-р Пламен Павлов/Труд

Ако направиме анкета со прашањето поставено во насловот, речиси 100 отсто од испитаниците ќе одговорат: „Цар Иван Владислав“, тој во својот битолски натпис се нарекува „самодържец български“ и „родум българин“. Како што ќе видиме, сепак, конечниот пад под византиска власт бил проследен со „мистеријата“ околу носителот на бугарската круна!

Таков, со сета условеност на концептите, е Пресијан II (февруари – август 1018 г.). Овој факт веќе се „пробива“ во учебниците, евидентиран е дури и во светската „Википедија“, вкл. во неjзината македонска верзија: „Пресијан II е последниот македонски владетел на Самуиловото царство (…) бугарските и некои световни историчари го сметаат Пресијан II за бугарски цар…“ Секако дека и самиот цар Василиј го „сметал“ за таков Пресијан II, а за византиските хроничари најчесто е „Пресијан Бугаринот“. Се разбира, за скопските „историчари“ историската вистина нема значење…

Во февруари 1018 година, Иван Владислав починал пред ѕидините на Драч. Обесправените болјари во најголем дел одат по патот на капитулацијата. Василиј II влегува во Охрид и великодушно им дал привилегии и високи титули, но не секој бил подготвен да му се потчини на омразениот Бугароубиец… За жал, отпорот е расдробен, најсериозен е неговиот фокус во планините на денешна Албанија. Во „земјата на орлите“ и денес има Бугари, а во таа далечна ера тие биле доминантен елемент во северниот дел на земјата. Вооружен отпор на ромејските освојувачи пружиле познатите војводи Ивац и Николица. Сепак, олицетворение на отпорот несомнено Пресијан.

Настаните се случуваат во околината на стариот град Берат, јужниот средновековен „бугарски Белград“.

Наследникот на престолот, Пресијан, ја окупирал блиската планина Томор со своите лојални трупи. За него пишувавме и порано во нашата серија, но да се потсетиме на најважното со некои дополнителни „детали“… Се разбира, Пресијан им е познат на специјалистите, но интересот за неговата личност се засили по едно неочекувано откритие – не во Бугарија, Северна Македонија, Грција или Албанија, туку во источниот дел на Словачка! Излегува дека во 1060/1061 година, поранешниот владетел го завршил својот земен пат во тврдината Михалд (сега Михаловце), потоа во Кралството Унгарија. Пресијан (првичната форма на името е „Персијан“, буквално „персиец“) е роден во 996/997 година и бил најстар од шесте синови на царот Иван Владислав и царицата Марија. Неговото име ја покажува исконската поврзаност на таканаречените Комитопули со династијата на канот Крум. Своето „владејачко (прото) бугарско“ име го добил во чест на „архонтот на многуте Бугари“ Хан Пресијан I (836-852), во чие време историско-географскиот регион Македонија влегол во границите на бугарската држава. Впрочем и името на неговиот брат Алусијан е (прото) бугарско.

Придружуван од неговите браќа Алусијан и Арон, Пресијан им се спротивставувал на Ромеите до крајот на јули – почетокот на август 1018 година, но бил принуден да го остави оружјето. И не случајно Василиј II лично (!) ја водел блокадата на Томор неколку месеци. Навистина, царицата Марија и водечките фигури на аристократијата се предале, но војската, следејќи ги древните обичаи, го прогласиле престолонаследникот на местото на неговиот паднат татко. Всушност, постапките на Василиј II го потврдуваат тоа. Според хроничарот Јован Скилица, царот „… подигнал висока трибина на која ги примил Пресијан со неговите браќа…“ според римската практика за важни политички дела од тоа време Пресијан ја добил високата титула „магистер“ – истата со која во 971 година императорот Јован Цимисхи го почестил заробениот во Велики Преслав цар Борис II (970-971).За Василиј II, Пресијан очигледно не бил престолонаследник, туку владетел на освоената Бугарија. Заробениот Пресијан бил прикажан и во добро позната, но ретко коментирана минијатура од т.н.. Венецијански псалтир на Василиј II, насликана во следната 1019 година. , со царска облека, но без ризницата, копјето и мечот што ги носел победникот Василиј II. Заедно со Пресијан, пред нозете на Василиј се уште седум Бугари – водечките личности во освоеното Царство: Алусијан, Богдан, Ивац, Елемаг, Гавра, Николица. , Кракра… Некои од нив се прикажани без појаси – доказ дека во тоа време биле во затвор, но на ова прашање подетално ќе се задржиме во книгата „Векот на цар Самуил“ (2014).

Најпрвин безбедносните мерки за Пресијан и неговите блиски биле строги. Од друга страна, Василиј II вложил напори да ги интегрира во императорската елита, вкл. давајќи им високи позиции и богати имоти во Мала Азија и Ерменија, колку што е можно подалеку од Бугарија… Пресијан бил назначен за гувернер (стратег) на провинцијата Вукеларион со центар во Ангора (денешна Анкара) со годишна плата од 2160 златни номизми. , односно над осум килограми злато!

Во 1026 година, Пресијан учествувал во заговор против императорот Константин VIII (1025-1028), но бил во конфликт и со друг претендент – римскиот аристократ Василиј Склир. Пресијан е помилуван, додека Склир и останатите заговорници се ослепени. Поблагиот однос кон него веројатно се должи на стравувањата од можен бунт во Бугарија, освоена пред само осум години.

Вториот заговор, во кој Пресијан веќе бил главна личност, бил во 1029/1030 година – по походот на императорот Роман Аргир (1028-1034) против Алепо, во кој, според еден арапски хроничар, „… кралот на учествуваа и царот на Бугарите“…“. Целта на заговорот е да се симне од власт Роман, кој го презел тронот благодарение на бракот со принцезата Зоја. Зоја и нејзината помлада сестра Теодора, биле внуки на Василиј II, и се единствените наследници на таканаречената македонска династија, именувана по византиската провинција „Македонија“ (Источна Тракија). Пучот би ги довел Пресијан и Теодора на тронот, но византиските тајни служби го откриле заговорот. Овој пат Пресијан е ослепен и е принуден да се замонаши. Теодора била отстранета од палатата, но подоцна ја вратила својата позиција и дефинитивно ги толерирала роднините на Пресијан.

Плановите на Пресијан го одразуваат политичкото размислување на неговата ера. Како наследник на едно царство и славни владетели, тој јасно ги усвоил идеите на цар Симеон Велики – „василевс на Бугарите и Римјаните“! Мислел дека така ќе го ослободи својот народ… Брачната заедница меѓу бугарската (Крумова) и византиската (македонска) династија е во склад со визиите на Симеон за изградба на „Бугарско-византиско царство“. Друго, за разлика од Византија, во Бугарија владетелот морал да биде од „царското семејство“, а бугарската династија се сметала за „ненадмината по благородништвото“. Кога во 1057 година Катерина, најстарата од сестрите на Пресијан, станала царица како сопруга на Исак I Комнин, тоа исто така било сфатено како династички сојуз меѓу Ромеите и Бугарите.

Во 1978 година, при археолошки истражувања на средновековна црква во Михаловце, е откриен надгробен споменик со натпис на бугарска азбука – кирилица. Ја објавил проф. Војчех Ткадлачик: „Тука лежи кнезот Пресијан, (роден) во 6505 година (996/997), (починал) во 6569 година (1060/1061 година).“ Најкомплетната студија за споменикот е делото на словачкиот научник Маријан Виздал и неговиот бугарски колега д-р Николај Николов од Универзитетот Шумен. Во натписот Пресијан не е „цар“ туку „кнез“, веројатно затоа што не бил официјално крунисан од тогашниот бугарски патријарх Давид. А сепак тој е владетел, бидејќи во 11 век титулата „каназ“/„кнез“ била еквивалентна на западната „крал“.

Прогонет во манастир, не се знае кога и како Пресијан II успеал да побегне во соседна Унгарија. Веројатно сметал на унгарската поддршка за да крене востание и да ја врати бугарската независност. Според М. Виздал и Н. Николов, можно е монахот со царска крв да тргнал по стапките на светите Кирил и Методиј како православен мисионер. Во секој случај, „историјата“ на Пресијан не е само уште една „мистерија“ од средновековното минато, туку е и живописна илустрација на стремежот на нашите прадедовци за воскреснување на паднатото бугарско царство.