Македонско-екзархиските црковни дилеми
Пишува: Владимир Перев
Патувањата и посетите на големите империи и нивните центри, секогаш е проследено со нови сознанија. Патувањето во Истанбул носи, не само сознанија за животот на една навистина голема и бројна нација-турската, туку носи и сознанија за помалите народи и етнички групи, кои сакале или не, треба да жиовеат во рамките на голема држава.
Космополитскиот 20-милионски Истанбул е само навидум “град на многу општности“. Всушност, тоа е класичен турски град, во кого има едвам 0,2 % други народи кои живеат во него, а шареноликоста на бои, раси и луѓе воопшто, се должи на туризмот, како најактуелен излив на човечката радозналост.
Малобројната македонобугарска емиграција во Истанбул, собрана во дворот на Екзархијата, ја раскажува судбината на малите народи, во една навистина голема империја.
Околу 1850 година, ми вели еден од соговорниците, ние бевме околу 40 илјади души, сите со занаети и со добра финансиска подлога. За време на изградбата на црквата “Св. Стефан“, сме биле околу 4 илјади, десет пати по малку. Слична е и судбината на другите народи. Грците беа 400 илјади, за сега да спаднат на едвам 1500 души, последните византијци, останали од старата империја. Во Истанбул има 45 илјади ерменци, а низ цела Турција уште само околу 5 илјади. Има и ерменци-католици, но само во Цариград и нивната бројка не е повеќе од 3.5 илјади. Евреите биле 20 илјади, а денес се едвам 10 илјади. Има и христијани кои ние ги викаме сурјани, или сирјани, арамејци, блиски до арапите. Во Истанбул ги има 20 илјади и уште 5 илјади живеат во Анадолија…познати се како добри златари! И тоа би било сѐ!
Големите по број народи, ги голтаат малите, не само како бројка, туку и како култура. Децата низ дворот на Екзархијата трчкаат и си говорат на турски, на јазикот на кој се образуваат. Нивните родители македонци/бугари не можат многу да им помогнат, бидејки и тие и нивните дедовци се образувале на турски, а само на неделните училишта во црквите учат на бугарски. Низ детските игри, родителите со свои очи гледаат како се распаѓа родовото наследство, како еден голем народ и владетелски народ-турскиот, ги решава прашањата за единството на нацијата. Мешовитите бракови не се многу, но се појава која нема да се запре. Доаѓа крајот на културата на сите мали народи, во огромната маса на турската политика, јазик и култура.
Некои турски интелектуалци денес ќе ви кажат дека Османската империја е вистинскиот и легитимен наследник на Источната римска империја, на Византија. Иста е по својата религиозна и национална структура, поточно речено, се одликува со сите предимства и целото проклетство на задушување на поинаквите во неа.
Византија прави апсорпција на сите религиозни пројави и култури, принудувајќи ги да го земат источното православие. Не е важна бојата на кожата, личниот изглед или семејното наследство. Важно е да си православен и да си гркојазичен. Тоа е основата за државна, па и државничка кариера. По завршувањето на подемот, а по долотрајната криза на нови идеи и технички развиток, сите странични народи ја напуштаат империјата, се приклучуваат кон новата идеја-исламот, за сите заедно да го урнат Константинопол и да го формираат Истанбул.
Денес во Турција е важно да си муслиман, безразлично од матичното гнездо (освен за курдите, ама таму е проблемот друг, тие бараат автономија или независност), за да можеш да добиеш државна служба. Тоа е основата. Ниеден од претставниците на христијанските народи нема никаква функција во правосудието, сите служат армија, ама сите се обични војници, нема ниеден во полицијата, во обвинителството, во министерствата или на друга државна функција. Тоа е византискиот терк, ама сега применет преку исламот. Тоа е крајот на малите заедници.
Не било секогаш така. Во Османската империја, во времето на Танзиматот постоеле христијани, бугари, руси, грци, евреи и некои од помалите заедници кои со своите знанија достигнале до големи богатства, но и до државнички, правосудни, полициски, па и некои воени функции. Сега, на образованите не-турци во турските високи институции, им останува само да се богатат, па и тоа не е сигурно. Тоа е процес кој почнува од времето на Републиката во 1923 година, времето на Ататурк, па се до денешен ден.
За македонобугарската заедница во Истанбул, најмалиот проблем е турското сѐвластие. Тие и нивните претци се родени таму, живеат тамошен живот и обичаи, а турската власт, од 1870 година, од прогласувањето на Екзархијата не се меша во нивниот религиозен и приватен живот. Проблемот лежи во неразјаснетите прашања од изгубената Втора балканска војна и Првата светска војна. Тогаш, бугарските епархии се делат меѓу српската и грчката страна-победителки во војните, а некои епархии, заедно со Екзархијата, остануваат под власта на Васеленската патријаршија. Екзархијата практично не постои, а со нејзините имоти управува Фондација од месните македонци и бугари. Во црквите служат бугарски свештеници на црквенословенски јазик и до сега немало никаков проблем. Од пред некое време, во бугарските-екзархиски цркви служи пак бугарски свештеник, ама тој е од клирот на Патријаршијата а не од Софија, тој е од Вартоломеј. Јазикот е бугарски/црквенословенски, но прашање на време е кога Патријархот ќе нареди, во “неговите“ бугарски цркви, да се служи на грчки јазик. Тоа веќе отвора и проблеми за идентитетот.
Во Цариград добро ја знаат историјата на црковните борби и со загриженост ме прашуваат како ќе се развива македонско-српскиот спор во светлината на дадениот Ферман за афтокефалност од страна на СПЦ, за кој тие мислат дека е ништовен по своето значение. Тука нашироко се говори за благословот на Вартоломеј за МПЦ ОА, која ќе се нарекува “афтокефална црква на Северна Македонија со седиште во Скопје“. Сомничаво гледаат на решението, МПЦ да се откаже од своите задгранични епархии, кои по некоја логика ќе припаднат на “дародавецот на афтокефалијата“ – Вартоломеј, за по извесно време тој да назначува свештеници во тие епархии. Дали тоа значи дека ќе се служи на грчки или пак на српски јазик, како резултат на некаков “темен проект“ на апсорпција на српските владици во МПЦ ОА. Дали тоа ќе биде и крајот на духовноста на нашата емиграција, која ќе биде принудена да се врати на своите наводни “српско-грчки“ културолошки, па и национални корени. Значи ли тоа дека на македонските земји ништо не се случило во последните сто и педесет година? Ако е така, тоа ќе биде и крајот на нашата кирилометодиевска традиција, духовност, па ако треба и државност.
Градината на бугарскиот екзарх во Цариград е еден мал, вистински рај во пренаселениот и вечно бурен град. Малкумината останати во прекрасната градина на големиот град, ми ги поставија прашањата за иднината на еден малуброен народ во големите игри на државите, игри меѓу војната и мирот.
Затоа треба да се оди во Цариград, за да се почуствува немирот на обичниот човек во големиот град!