80 години од крајот на животниот пат на творецот и водач на Бугарите од Западните покраини Емануил Попдимитров

Пишува: Доц. д-р Ангел Џонев за Гласпрес

По Руско-турската војна од 1878 година, бугарскиот народ остана поделен и неговиот развој беше под влијание на идеалот за национално обединување. По последиците од одлуките на Берлинскиот конгрес, во нашето општество започнале напори за обединување, чиј прв чин бил Соединението од 6 септември 1885 година и подоцнежната Српско-бугарска војна. Ова е период на подем, кога бугарскиот војник покажал херојство на бојното поле во одбрана на татковината. Во таков тежок момент во селото Груинци, Изворска околија, Ќустендилско, во семејството на свештеникот Димитар Попзахариев, на 23 октомври 1885 година се родило момче, кое го добило името Емануил. Постојат историски докази за друг датум на раѓање (14 мај 1886, 1887, 1889 година), но самиот Емануил Попдимитров е склон да го прифати 23 октомври 1885 година како почеток на својот живот. Несомнено, на формирањето на светогледот на младиот Бугарин влијае и семејната средина, која традиционално се поврзува со црквата и просветителството, бидејќи свештеникот во времето на Преродбата бил и учител. По завршувањето на основното образование, Е. Попдимитров влегол во Државното педагошко училиште во Ќустендил, каде што дипломирал во 1904 година. Неговата поврзаност со професијата учител останала една од главните патеки на развојот во текот на неговиот живот. Учителот е една од карактеристиките на неговата личност, бидејќи во периодот 1904-1943 година, тоа била водечка дејност со која се занимавал. Набргу по овој избор, Е. Попдимитров го прави својот втор судбоносен избор на творец – поет, писател, филозоф и полиглот (знаел 12 јазици). Во 1906 година почнува да пишува песни со религиозно-мистична тема, што може да се земе како влијание од неговото семејно воспитување. Жеден за знаење, младиот уметник ја набљудува природата, неговото растење е под големо влијание на високото образование.

По завршувањето на Ќустендилското педагошко училиште, во 1904 година бил назначен за учител во село Долни Кортен, а следната година во село Долна Лубата, Ќустендилско. Ја прекинал својата наставна дејност бидејќи се запишал на филозофија на Софискиот универзитет, но по освиркувањето на кнезот Фердинанд на отворањето на Народниот театар во почетокот на 1907 година, тој, заедно со многу студенти, бил избркан и морал да го продолжи своето образование на запад. Се запишал на земјоделство во Монпеље, Франција, но неговата привлечност кон хуманистичките науки го принудила да го напушти овој универзитет и во 1912 година да дипломира филозофија и литература во Фрибург, Швајцарија. Учествувал во Балканските војни. Во меѓувоениот период 1913-1915 година бил учител во Лом и Хасково. На лично ниво, најзначајните промени се појавуват за време и веднаш по Првата светска војна. Е. Попдимитров, кој бил назначен за цензор во Штабот на активната војска во Ќустендил, се оженил со Дора Чесновска на Димитровден (08.11.1917). На Димитровден, три години подоцна, во 1920 година, неговиот роден Босилеград бил окупиран од војската на Кралството Срби, Хрвати и Словенци.

Врзан за својот живот во Ќустендил, кој го прифаќа речиси како свој роден град, Попдимитров се посветува на три главни активности – настава, творештво и јавна дејност. Тоа се трите насоки што тој ќе ги следи со различен интензитет до крајот на своето земно патување. Во 1923 година го напушта Педагошкиот институт во Ќустендил и се етаблира како приватен вонреден професор на Катедрата за компаративна книжевност на Софискиот универзитет.

Делото на Е. Попдимитров е предмет на многу научни студии. Несомнено е под влијание на француската симболика, со која се запознал во студентските години. Првата песна „Орли“ ја објавил во списанието „Художник“ во 1906 година. Во истото списание објавува и циклус песни „Морско дно“. Првата стихозбирка „Сонот на љубовта“ е објавена во 1912 година, а потоа следуваат две стихозбирки во 1914 година – „Песни“ и „Раплачени врби“. Овие дела се на природни и љубовни теми, а романтичните и реалистичните почетоци се нераскинливо поврзани. Во овој период го создава циклусот „Женски портрети“, една од најдобрите песни во бугарската интимна лирика, според експертите. За време на својата работа во Штабот во Ќустендил, ги пишува расказите „Кога бев цензор“, во кои пресоздава интересни моменти од животот на војниците на фронтот. Неговиот престој во Ќустендил бил еден од најплодните во неговата работа. Овде ги објавил книгите „Живот и сонување“ (1919), „Слободни стихови“ (1921), „Стохотворби и песни“ (1922), „Знамиња-седма стихозбирка“, „Идилии“, „Драмски песни“, Естетиката на Бергсон“. Во градот се изведуваат две негови драми – „Ќерката на Јефтаја“ и „Цар Самуил“.

Во главниот град тој продолжува да твори и да се занимава со книжевна критика. Автор е на драма за Хр. Ботев „Тој не умира“, во песни за деца, ја собрал и објавил збирката народни песни „Самодиви“. Објавува книжевни анализи – „Ботев како поет“, „Истражување за структурата на стихот со поглед на бугарската поезија“. Во своите дела „Естетика на Бергсон“, „Француска симболика“ и „Ибсен и ибсенизмот во литературата“ тој го брани идеализмот во филозофијата и симболизмот во литературата. Во периодот 1931-1938 година објавил 15 тома собрани дела.

Вообичаено по ваквото претставување преку социјализмот завршува секое излагање за животот и делото на Емануил Попдимитров. Таква е структурата на повеќето студии, слични се написите во енциклопедијата „Бугарија“ и енциклопедискиот речник „Ќустендил“, слични се и извештаите од научната конференција одржана во Босилеград во 2003 година. Познатиот бугарин занемарува една од главните си активности – јавната. Најважно е да се спомене неговата активност во пацифистичкото друштво „Светлина“, кое го основал и раководел во Ќустендил на почетокот на 20-тите години.

Крајот на Првата светска војна ја стави Бугарија на страната на поразените. Според клаузулите од Договорот од Ној, неколку области биле одземени од државата, вклучително и Западните покраини со 1.555 квадратни километри територија, со над 110 населени места и население од околу 100.000 луѓе. Како и секој човек што ја губи својата роден град под странска власт, Е. Попдимитров се противи. Неговата цел не е само да ги спасува роднините и најблиските, бидејќи неговото семејство се населило во населбата Гелчина во селото Груинци, кое останува во Бугарија. Тој го нема овој непосреден личен мотив, но се залага за одбрана на правата на бугарското население со јасна свест дека мора да се бори за нивната слобода.

Незадоволство кај населението предизвикува информацијата дека се барани и дадени области од Западна Бугарија до КСХС. Активни се голем број интелектуалци од Ќустендилско – Јордан Захариев, Добри Данев и секако Е. Попдимитров. До мировната конференција биле напишани голем број обраќања, била организирана петиција во која биле собрани десетици илјади потписи од населението на Западните покраини, биле одржани митинзи и демонстрации, но миротворците се покажале цврсти и им ги предале овие чисто бугарски земји на Српското кралство. Активноста на Е. Попдимитров не е изолирана само во периодот пред окупацијата на Западните покраини, туку и по неа. Првата задача што му ја доделиле босилеградските бежанци била да ја убеди меѓународната комисија за демаркација да го посети Краиште и да ја запознае неговата економска и географска положба. Целта е овој регион ориентиран кон долината на реката Струма да и се врати на Бугарија. Во Ќустендил, во домот на познатиот политичар Христо Славејков, била договорена тајна средба на шефот на комисијата, полковник Ордиони, и делегација на Бугари од Западните покраини, во состав Е.Попдимитров, Станчо Сотиров и Добри Данев. Напорите биле крунисани со успех и комисијата отишла во Босилеград, при што Ордиони напишал извештај за мировната конференција, во кој инсистирал регионот да и се врати на Бугарија. И ова мислење, сепак, останува глас во пустината. Активната работа која што Попдимитров ја развил меѓу бежанците во периодот 1920-1924 година, кога немало обединета западна покраинска организација, оставила впечаток кај српските разузнавачи и тој се нашол во редовите на нивните непријатели. Заедно со Тодор Александров и Јордан Захариев, во список со вкупно триесет имиња на „сомнителни лица“ кои готват или учествуваат во формирање банди, се нашол и Е.Попдимитров.

Неговото преселување во главниот град се совпаѓа со основањето на Организацијата на бежанците од Западните покраини. Учествува во активностите на привремениот Врховен комитет. По формирањето на Организацијата на 8 ноември 1924 година, Е. Попдимитров продолжил да ја поддржува нејзината дејност. Најголемото признание го добива на Четвртиот конгрес на организацијата одржан во 1929 година, на кој е избран за претседател на бирото на конгресот, а потоа и за претседател на Врховниот комитет. Со неговиот избор започнува нова етапа во борбата на легалните организации. Свесен за фактот дека, за разлика од македонското прашање, западното покраинско прашање е прашање од билатерален бугарско-српски интерес, Е. Попдимитров почнал да работи на негова интернационализација. И покрај тешкотиите на кои наидувал од страна на Србите, со помош на бугарската дипломатија и претставникот на бугарското еврејство, полковникот Аврам Таџер, учествува на конгресот на европските малцинства во Женева. На 28 август 1929 година тој одржал говор пред конгресот, „искажувајќи длабока благодарност во името на населението од бугарските западни перифери“. Следната година Е.Попдимитров потпишува апел до Конгресот на малцинствата, со кој ги запознал делегатите со асимилаторскиот режим наметнат од Србите во периферијата.

На следните два конгреса на организацијата за бежанците – во 1930 и 1931 година, Попдимитров е избран за претседател на Врховниот комитет. Покрај организационите активности, развива едукативно-културна дејност, учествува на состаноци, бајки, зборува за состојбата на проблемот, на кои изнесува факти за денационализацијата на Бугарите и репресијата на која се подложени нашите сонародници. Пријавени се голем број случаи на убиства и протерувања со умисла. Тој е бил главен говорник на граничните протестни собири што се одржувале тие години на границата кај Калотина и Славчето.

По конфликтот во Врховниот комитет во средината на 1931 година, Е. Попдимитров поднесол оставка и ја напуштил функцијата претседател. Овој чин не му ја намалува енергијата. Следната година, тој бил еден од основачите на Научниот институт на Западните покраини. Неговото присуство и говор на Деветтиот конгрес на европските малцинства, одржан во Берн помеѓу 16 и 20 септември 1933 година, заслужуваат неспорно внимание. „Ја земам слободата да ви го свртам вниманието на категоријата малцинства кои се лишени од посебната грижа на Лигата на народите. Тоа се бугарските малцинства во Македонија и Западните покраини на Бугарија…“ го започнал својот говор Попдимитров, во кој упати барање, бидејќи Југославија одбива да го признае постоењето на Бугарите на овие простори, то Друштвото на народите да го спроведе овој чин. Продолжувајќи ја борбата без да зазема некаква формална позиција во организацијата на бежанците, тој покажува дека не му се важни организациските хиерархии, туку пред сè е одбраната на интересите на Бугарите во Западните покраини. Тој продолжил да се бори за слободата на родната земја до нејзиното враќање во Бугарија во 1941 година.

Целосниот портрет на Емануил Попдимитров не би бил целосен без да се спомене дека тој бил фасциниран од масонството. Се пријавил за иницијација кога имал 48 години – на 13 март 1933 година. Бил инициран во софиската ложа „Светлина“ на 24 април 1933 година. Давал различни извештаи, познати во масонските кругови како „конструкции“. Меѓу нив, од особен интерес е извештајот „Масонските идеи во литературата“. Во 1938 година, тој се издвојува од масонското движење, на кое режимите во Европа и на Балканот не гледаат позитивно.

Една суштинска карактеристика на ликот на Е. Попдимитров е лојалноста кон пријателите. Неговата ќерка Светла Попдимитрова сведочи за нераскинливото пријателство со Иван Јотов, негов соученик и другар од факултет, со Васил Ненов – општински лекар во Ќустендил, со Владимир Хисаров. Неоспорно е впечатливо е неговото пријателство со Владимир Димитров-Мајстора, за чие творештво напишал повеќе написи. Пријател е со проф. Асен Василиев, Стојан Венев, Васил Евтимов, Георги Константинов и со голем број други Ќустендилци. Им помага на многу млади од Краиште, за кои во своите сеќавања зборуваат Крум Григоров, Евтим Томов и други.

Животниот пат на Е.Попдимитров завршил на 23 мај 1943 година во Софија.

Ќустендилскиот регион ѝ дава на Бугарија уметници од различни области на човековото знаење. Нема да биде претерување да се каже дека Е. Попдимитров е најдобриот поет кој дошол од овие простори. Наша задача е да ја промовираме неговата креативност и јавни достигнувања, бидејќи тие имаат свое место во историјата на бугарскиот народ. А тој останува со надеж за подобра иднина на нашата нација.