Етнонимот Bulgar во османската административна документација од XIX век има етнонационално, а не црковно-конфесионално значење

Доц. д-р Спас Ташев/Труд

Откако почнав да објавувам преводи на Салнамета на трите вилаети што ја опфаќаат географската област Македонија, беше направен обид, како некаков контрапункт на официјалното присуство на Бугари во османските регистри, да се пласира добро познатата српска пропагандна теза дека кон крајот на XIX и почетокот на XX век употребуваниот назив „Бугарин“ не бил етноним, туку верска припадност – во случајов кон Бугарската егзархија. Такво тврдење не е ново, бидејќи во научната и публицистичката литература во рамките на српската национална историографија од XX век често се поддржува тезата дека во периодот на Преродбата поимот „Бугарин“ не означувал етничка припадност, туку единствено верска – т.е. припадност кон Бугарската егзархија, создадена со ферманот на султан Абдул Азиз од 1870 година.

Оваа позиција, сепак, не издржува критичко читање на османските административни извори и на официјалната државна пракса од XIX век. Податоците од салнамата, фермани и други документи недвосмислено покажуваат дека во Османлиската империја етнонимот Bulgar се користи пред создавањето на Егзархијата и независно од црковната јурисдикција.

По Танзиматските реформи (1839–1876), Османлиската империја воведува принципи на модерна државна отчетност и започнува да ги разликува своите поданици според два критериума:

верски (конфесионален) – кој одговара на системот на милетите;

етнокултурен (народносен) – кој го одразува новиот принцип на „народностите“ и го надградува системот на милетите (umum-i milletler).

Така, во османските салнамата од 1840-тите години натаму, покрај стандардните конфесионални категории (Rum, Ermeni, Yahudi, Müslüman), се појавуваат и етноними како Bulgar (Бугарин), Ulah (Влах, Ароманец), Arnavut (Албанец), Sırf (Србин), Çingene (Ром) и други. Тие означуваат заедници што се разликуваат не според верата, туку според јазикот, културата и потеклото.

Во салнамата за Призренскиот санџак, како и за други административни области западно од Вардар, се среќаваат категории како Bulgarlar, Ulahlar, Çingeneler и Arnavutlar.

Особено е значајно што Призренскиот санџак никогаш не влегол во диоцезата на Бугарската егзархија, а сепак во османските статистики се бележи присуство на Бугари. Истовремено, категориите Çingene и Ulah се користат за групи кои немале свои црковни институции, што докажува дека османската администрација регистрирала етничка, а не само конфесионална идентичност.

Уште пред создавањето на Егзархијата, во 1860 година, султан Абдул Меџид издава ферман со кој признава посебен „Bulgar Katolik milleti“ – Бугарски католички милет (народ). Тоа е првото официјално признавање на Бугарите како посебна народносна категорија во рамките на империјата. Десет години подоцна, ферманот на Абдул Азиз (1870) го утврдува „Bulgar Ortodoks milleti“ – православните Бугари.

Овие два акта сведочат дека османската држава ги препознала Бугарите како посебен народ, независно од нивната религиозна припадност – католици или православни.

„Бугарин“ значело само член на Егзархијата – Терминот Bulgar се користи во официјални османски документи (салнамата, тефтери, фермани) уште пред 1870 година.

Идентитетот бил верски, а не етнички – Системот на милетите е трансформиран по Танзиматот и вклучува етнокултурни критериуми. Пример: Bulgar Katolik milleti, Ulah, Arnavut.

Во Македонија немало Бугари, туку само егзархисти и патријаршисти – Во бројни области надвор од диоцезата на Егзархијата (на пр. Призрен, подрачја источно од Дебар и Охрид) се регистрирани Bulgarlar во официјалните османски податоци.

Егзархијата била руски проект – Ферманот е резултат на бројни петиции од самите бугарски општини до Високата порта; нејзиното создавање е внатрешно-османско решение.

Оттука следува дека етнонимот Bulgar во османската административна документација од XIX век има етнонационално, а не црковно-конфесионално значење. Ферманите од 1860 и 1870 година потврдуваат дека Бугарите биле восприемани како самостоен народ во рамките на империјата, независно од религијата.

Поради тоа, тврдењата дека „Бугарин“ е исто со „егзархист“ се пропагандни и лишени од историска веродостојност. Салнамата за Призренскиот санџак и други региони западно од Вардар претставуваат силен доказ дека бугарскиот етнички идентитет бил евидентиран од османската администрација според објективни критериуми, а не како производ на црковна структура.

Овие податоци ќе бидат претставени на прес-конференција и со нив ќе бидат запознаени странските дипломатски мисии во Софија и европските институции.