Македонизам, бизнис и национални интереси

Пишува: Доц. д-р Лачезар Стојанов

За Бугарите, судбината на Македонија е несомнено емотивно најобоениот дел од нашата национална историја. Разбирливо е, водевме пет војни за неа, биле создадени легендарни револуционерни организации, се кревале масовни востанија, кои подоцна брутално биле задушувани, а Бугарија периодично била преплавена со бранови од бежанци, кои ги одржуваа живи семејните врски меѓу луѓето од двете страни на границата меѓу Бугарија и РС Македонија. Ова го објаснува фактот зошто постои извонредно едногласност кај огромното мнозинство луѓе, од јавниот живот и политичарите по оваа тема. Не е изненадувачки фактот што за прв пат од нашиот пристап во ЕУ, сите релевантни институции во Бугарија – Владата, Народното собрание и претседателот – покажаа редок пример на едногласност и на 17 ноември 2020 година не го поддржаа почетокот на преговорите за пристапување кон Република Северна Македонија во ЕУ. Причините за тоа се неисполнувањето на Договорот за пријателство меѓу двете земји од 2017 година, фалсификувањето на историјата со антибугарска реторика и намерното наметнување на негативни стереотипи и омраза кон Бугарија и Бугарите како народ. Изненадувањето во Скопје од овој потег предизвика и спонтана и насочена антибугарска реакција, тврдејќи дека се негира македонскиот идентитет. Тоа едноставно не е точно, бидејќи ние официјално изјавивме дека, согласно правото на самоопределување и принципите на ЕУ, ги признаваме реалностите создадени по Втората светска војна – македонската нација и официјалната македонска јазична норма. Политичарите кај Вардар ја зацврстија својата позиција потпирајќи се на конјуктурниот надворешен притисок врз Бугарија инспириран од самите нив.

По последните парламентарни избори на 14 ноември 2021 година, новата партија Продолжуваме промената стана водечка политичка сила, а нејзиниот лидер Кирил Петков формираше коалициска влада. Само на 41 година, образован, прагматичен и успешен во сферата на бизнисот, тој се пријави да даде нова насока за развојот на Бугарија, вклучително и по прашањето за РС Македонија. Уште пред изборите, следејќи го неговиот прагматичен бизнис пристап, изјави дека ќе постигне пробив и во рок од шест месеци преку заемно корисни бизнис проекти ќе ја динамизира и надгради сегашната бугарска позиција и ќе го реши проблемот со бугарското вето. Лошото е што кога стана премиер, неговите инаку симпатични амбиции почнаа да стануваат се појасен показател за неговата желба не само да ја надгради туку и да ја промени бугарската позиција со бришење на главното прашање – нашата заедничка историја, како пречка за развој на економските односи. Но, со емоциите, минатото, идеалите и националните интереси не може да се прави бизнис. Очигледно поради оваа причина, претседателот Радев на 10 јануари годинава го свика Консултативниот совет за национална безбедност во врска со оваа тема. Со целосен консензус од сите партии застапени во парламентот, беше реафирмиран и прецизиран бугарскиот став за условите за договор за почеток на преговори за пристапување на Северна Македонија во ЕУ.

Сакајќи да ги динамизира односите на 18 јануари, Кирил Петков презеде прилично необичен потег и пристигна во Скопје за да се сретне со новиот премиер на РС Македонија Димитар Ковачевски, кој беше избран претходниот ден. Таму тој предложи да се создадат четири нови комисии по сите аспекти на билатералните односи. Тој го потврди и бугарскиот став дека ја признаваме македонската нација и јазик. Исходот од средбата беше повеќе од скромен бидејќи, како што најјасно кажа претседателот Стево Пендаровски, неговите предлози се гледаат закана за идентитетот на Македонија. Овде доаѓаме до суштината на проблемот – очигледно во Софија и Скопје имаме различни ставови за природата на македонската нација, па оттука и природата на нејзиниот идентитет. Тоа е вкоренето во македонизмот – идеологијата врз основа на која се формира современата македонска нација. Така, на незадоволство на многумина дома и во странство, мора да и се вратиме на историјата.

За почеток, треба да се каже дека и покрај популарното мислење, поимот македонизам се однесува на две варијанти со различно потекло и радикално различни цели.
Првиот тип на македонизам е создаден во бугарската средина и го исповедале само Бугарите. Со текот на годините и со оглед на драматичните промени во политичката ситуација, таа има многу широк опсег на манифестации. Од локален патриотизам, спорови за јазичните норми за време на Преродбата, преку идејата за автономија на ВМРО, па дури и одлуката за независна Македонија на ВМРО на Иван Михајлов, до нејзината употреба за блокирање на србизацијата во кралска Југославија. И покрај различноста, таа има една заедничка клучна карактеристика – свесноста и стремежот за зачувување на бугарските корени и врските со Бугарија.
Вториот тип на македонизам е формулиран како владина политичка доктрина и е наметнат од кругови и сили надвор од бугарската средина. За нејзин предок се смета научникот, политичарот и дипломат Стојан Новаковиќ во 1887 година, време во кое Србија ја губи војната со Бугарија, а Русија ги прекинува односите со Белград. Од тогаш до денес, Русија се потпира на Србија како нејзин стратешки партнер и сателит на Балканот. Русија го поддржува овој македонизам затоа што е против аспирациите на Бугарија и за зачувување на статус квото. Нејзиното идеолошко јадро е изјавата дека Македонците се посебен народ кој нема ништо заедничко со Бугарите. Токму затоа македонската историја се пишува со крадење на бугарската историја преку монструозни и смешни фалсификати.

Повторно со мотивот за стабилизирање на разнишаното статус кво на Балканот во 1934 година, СССР преку Коминтерната го наметна овој македонизам како задолжителен за сите комунистички партии. Факт е дека поради малиот број на комунисти и омразата кон српското угнетување во кралска Југославија, огромното мнозинство од населението го задржува својот бугарски идентитет. За да се реши овој проблем, Тито ја покренал идејата за создавање на нова, федерална Југославија по војната под комунистичка власт, во која Македонија би била посебна република. Така стариот српско-руски македонизам, се трансформира во југословенско-комунистички македонизам. Ова објаснува и зошто РС Македонија е најјугоносталгичната земја, а Тито е света икона.

Мора да се каже дека и пред и по оваа одлука, поотворено или прикриено, македонското прашање било постојан извор на судири меѓу бугарските и југословенските комунисти. Бидејќи се придржуваат до двата алтернативни македонизми и формално следат исти директиви, прво водат подмолна борба, а на крајот како владетели влегуваат во остар конфликт за македонското прашање.

Во Вардарска Македонија југомакедонизмот се наметнува тешко поради расположението на народот, а во одредена смисла и на локалните големи комунистички функционери. По нивното самоволно отцепување и приклучување кон Бугарската комунистичка партија, на Тито му било тешко да ја наметне својата моќ над локалните комунисти, и покрај тезата за бугарскиот фашистички окупатор, која сè уште се застапува и која става знак за еднаквост меѓу Бугарин и фашист.

По војната, илјадници биле судени и репресирани врз оваа основа. Дури по разривот со Сталин во 1948 година, тие што биле на водечки позиции во републиката, но не се согласувале со југословенскиот македонизам, биле симнати од власт и репресиран под обвинение дека се сталинисти. Потоа следат репресии, кои го кршат отпорот и власта го официјално го наметнува македонизмот.

По наредба на Сталин, бугарските комунисти извршиле невидено дотогаш злосторство, без аналог во светската историја – насилната македонизација на Бугарите во Пиринско. Под притисок на јавноста во 1963 година, комунистите ја прекинаа политиката на македонизација, а по 1968 година отворено се спротивставија на фалсификувањето на бугарската историја и антибугарската политика во Република Македонија. По 1989 година ова национално предавство беше осудено, Георги Димитров не е почитувана личност, а овие настани се изучуваат на училиштата.

По распадот на Советската империја и Југославија, се очекуваше Бугарија и Република Македонија, ослободени од политичко менторство тргнати по патот на нивниот демократски развој, природно да се зближат. Тоа очекување го возобнови потиснатиот, но нерешен судир меѓу двата типа македонизам. Факт е дека премиер стана и првиот лидер на определуваната како „бугарашка“ ВМРО ДПМНЕ Љубчо Георгиевски. Во моментов тој има и бугарско државјанство. Водена од нејзините вековни чувства, Бугарија направи многу – прва ја призна Република Македонија, помогна во нејзиното меѓународно признавање, ѝ даде економска и воена помош. Со поддршка однадвор, раководството на ВМРО-ДПМНЕ беше подмолно преземено од Груевски, кој ја врати партијата кон српскиот југокомунистички македонизам, кој дури и го надгради со антиквизаторската политика – тврдењето дека денешните Македонци се директни потомци на античките Македонци. Така, освен бугарската, тие посегнаа и кон грчката историја. Сепак, Грците реагираа остро и ги ставија во целосна меѓународна изолација. За да излезат од ќорсокакот, новиот премиер на државата Зоран Заев во 2017 година потпиша Договор за пријателство, добрососедство и соработка со Бугарија, во кој експлицитно стои дека имаме заедничка историја, а ние пак го признавме постоењето на македонската нација. Во практиката се признава дека современата македонска нација е создадена на бугарска основа. Во јули 2018 година, тој го потпиша таканаречениот договор од Преспа со Грција, откажувајќи се од политиката на антиквизација и претензиите кон грчката историја. Како резултат на оваа политика, Македонија во 2020 година стана членка на НАТО.
Аспирациите на РС Македонија за членство во ЕУ имаа поинаква судбина. Првиот обид за почеток на преговори во октомври 2019 година беше блокиран од францускиот претседател Макрон, а вториот – обидот на Германија да го рестартира во 2020 година беше запрен со категоричното несогласување на Бугарија. Оттогаш бевме под постојан притисок да ја смениме нашата позиција, иако другите балкански проблеми се многу поакутни – Косово, Босна и Херцеговина, политиките на Србија и Русија. Очигледно поради впечатокот што го создадоа нашите политичари дека се однесуваат како лесни девојки кои кога ќе ги притиснеш секогаш велат „да“.

Што се однесува до инаку симпатичната желба на Кирил Петков да ги прошири, прагматизира и динамизира нашите односи со Северна Македонија, колку и да свикува заеднички владини состаноци и да формира комисии, тие ќе ги имаат истите симболични резултати како и неговата посета на Скопје. Причината е јасна – што да очекувате од преговорите со премиер кој штом ќе ја преземе функцијата изјавува дека нема да преговара за најважното прашање – идентитетот и јазикот според официјалниот српско-југословенски македонизам. Тоа го покажуваат резултатите од работата на Заедничката историска комисија. Крајно време е да сфатиме дека за огромното мнозинство Бугари со национални интереси не може да се прави бизнис. невозможно да се работи. Илјадници ја пролеале својата крв за тие интереси. Социологијата го покажува тоа.

Кое е решението?

Првото нешто што треба да направиме е јасно и категорично да им кажеме на сите дека не може да се постигне трајно решение на проблемите со РС Македонија додека со Скопје владеат луѓе кои исповедаат антибугарски југословенизам. Затоа што таа идеологија е изградена врз кражбата на бугарската историја и затоа што во самата своја суштина е изградена врз основа на негативност и омраза и е идеологија која го оправдува и поттикнува насилството врз сопственото население. И во југословенска Македонија и во Пиринскиот регион во Бугарија има илјадници жртви на оваа идеологија. Најнеприфатливо е што тоа е пракса и денес. Не се прогонувани и исфрлени само оние кои ја изразуваат својата бугарска свест, туку и оние веќе 120.000 кои врз основа на докажаното бугарско потекло добиле бугарско државјанство и покрај тоа што мнозинството од нив се чувствуваат Македонци. Доволно е да се споменат само два случаи – барањето на пејачот Васил Гарванлиев да биде повлечен од Евровизија бидејќи имал и бугарски пасош и обидот на Заев со истото обвинување да го спречи изборот на Данела Арсовска за градоначалник на Скопје. Зошто се прави ова? Затоа што така се крши јадрото на југомакедонизмот – дека нема врска меѓу Бугарите и Македонците. Многу поважно е прашањето на принципот – луѓето да се прогонуваат поради нивното потекло, што е практика на тоталитарните идеологии и режими и е спротивно на темелните принципи на ЕУ! Тоа се однесува на бугарските, кои се и европски граѓани.
Оваа политика е природен резултат на длабоките стравови на југословенската елита формирана крај Вардарот. Првиот страв е дека овој процес кој брзо се развива го прави не само легитимно, туку и неизбежно бугарското барање за регистрација на Бугарите како еден од државотворните народи во Уставот. Вториот страв е уште поголем – тоа ја докажува бугарската и неспорната научна теза дека нацијата формирана во Северна Македонија е политичка, создадена во методите на тоталитарната држава заснована на бугарската. Дека имаме заедничко минато, наводно се признаваше со договорот од 2017 година, но денеска тие повторно тоа го демантираат.

Доколку и кога го направат овој чекор, сите спорови меѓу двете земји ќе бидат елиминирани, а вратата за сеопфатна соработка меѓу двата братски народи во рамките на заедничкиот европски дом ќе се отвори широко. Патем, повеќето од современите народи се политички (како американскиот) и тоа не е пречка за нивниот успешен политички, економски и културен развој. Ако излезат од наследениот печат и размислуваат за својата иднина, прифаќањето дека се политички народ ќе ги реши нивните тешки внатрешни проблеми. Затоа што секој, без разлика на потеклото, ќе се чувствува дел од политичката и државната заедница.
Вториот голем проблем за кој треба да најдеме решение е надворешнополитичкиот притисок да се согласиме да започнеме пристапни преговори во ЕУ со РС Македонија и Албанија. Палетата на мотиви е многу колоритна – непознавање на проблемот, лични и конјунктурни интереси и геополитички мотиви.
Без разлика на мотивите, нашите партнери и пријатели на македонизмот му ја доделуваат традиционалната улога на стабилизатор на сè понестабилната состојба на Балканот. Треба да имаат предвид дека бугарската позиција за признавање на реалноста во РС Македонија практично ја поддржува оваа позиција.

Сепак, мораме јасно да им ставиме до знаење на нашите западни партнери дека клучно е каков македонизам ќе легитимираме преку преговорите и ќе дозволиме да се практикува во нашиот заеднички дом.
Мора да се разјасни дека е опасна илузија дека македонизмот продолжува да се смета како единствена идеологија. Впрочем, легитимизацијата на српско-руско-југословенско-комунистичкиот македонизам, кој повторно стана државна политика и денес насилно се наметнува, во суштина, освен што е антибугарски, е и антиевропски. Политичко слепило е да не се види растечката амбиција на Белград да изгради антиевропски „српски свет“ поддржан од Русија и сè повеќе Кина. Овие факти и трендови заслужуваат многу подлабока анализа наспроти позадината на растечката агресија на Русија и нејзините отворено декларирани амбиции да го задржи Балканот како нејзина приоритетна област на влијание.
РС Македонија би имала сосема поинаква улога кога нејзината елита, согласно фактите, ќе препознае дека македонската политичка нација се појавува врз основа на бугарската. Ова, врз основа на договорот со Бугарија и легитимноста на ЕУ, ќе ја стабилизира земјата и ќе ги ограничи надворешните влијанија врз неа. Со овој државен и признаен од Бугарија македонизам, двете братски земји би имале безконфликтна и подобра заедничка иднина во европското семејство.
Со оглед на актуелното однесување на политичарите во Скопје, бугарското барање за усогласување и спроведување на веќе потпишаните договори мора да биде поддржано од нашите партнери. Очигледно е дека строгото и целосно спроведување на нашиот билатерален договор не е прашање на билатерални односи, туку тест за идното однесување на РС Македонија во ЕУ.
Аналитичарите – странски и наши – треба да ги земат предвид не само негативните реакции во Северна Македонија од бугарското вето, туку и масовната драстична негативна промена во бугарското општество како резултат на разочарувањето од однесувањето на македонските политичари. Тие создаваат опасна почва за антиевропски и анти-НАТО чувства. Трауматично е да се спомене дека под надворешен притисок по Втората светска војна, во име на светлата комунистичка иднина на Балканот, Европа и светот, ги жртвуваме нашите национални интереси. Некако е застрашувачка аналогијата дека повторно ни се врши притисок, овојпат во име на заедничката евроатлантска иднина на Балканот, Европа и светот, повторно да ги жртвуваме нашите национални интереси.
На сите треба да им биде јасно дека проблемите на евроинтеграциите на РС Македонија не се во Софија, туку во Скопје. Токму таму тие мора конечно да раскинат со мувлосаните штампи и стереотипи и да ги осветлат честопати неласкавите моменти во нивната историја и свест. Тие се тие кои треба да одлучат кои се, какви се и каде сакаат да одат. Ги чекаме со децении – можеме да почекаме уште малку.