Наследството на македонската борба

Пишува: Мариан Гјаурски/ conservative.bg

„От ония дни е останал в паметта ми един момент. Виждам се на миндера във гостната ни стая, на горния кат. Вече се стъмва. Здрачът, който изпълва стаята мене ми изглеждаше още по-тъмен, но аз не мога да откъсна поглед от едно алено сияние, което озарява небето над черния силует на планината, далеко на запад. Небето тъмнее, а далечната зара става все по-ярка. Изеднаж чувам, ето и сега го чувам, гласа на баща си – “Крушово гори” – мъката във бащиния ми глас, и друго още нещо – неизразимо, разтърсващо, могъщо, се преле във мене със голема сила.

С тия спомени започва моят живот. Те останаха завинаги във моята памет, във сърцето ми. По-късно аз узнах всичко за Илинденското въстание; узнах за безмерната мъка на нашия народ във Македония; за неговите страдания; за борбите му; за неговите възторзи; за прескъпите му жертви; за чутовния му героизъм. Узнах и приех във сърцето си неговата правда. Тази неутолима жажда се превърна във друга още по-голема жажда. Да разкажа на другите люде за мъката на народа; за борбите му; за героизма му; за неговите копнежи; за неговата света правда. Което можах да разкажа, то е по страниците на романа, ала много повече остана във мене, във самото ми сърце, като жива рана в сърцето ми, все още отворена.“Димитър Талев

Како што Димитар Талев ги опишал борбите на народот во Македонија на страниците на неговата позната тетралогија, во денешните бурни времиња, кои повторно го издигнуваат името на Македонија во прв план, и јас имав „голема жед“ да раскажам за истите овие борби, на истиот овој народ во Македонија, но од гледна точка на главниот учесник, живиот сведок и последен водач на македонското револуционерно движење – Иван Михаилов. Да раскажам за неговиот живот, за неговата идеологија и за неговиот национален идентитет, но не како цел сама по себе, туку како дел од нешто многу поголемо, „неискажливо, шокантно и моќно“. И така, допирајќи ја барем малку неговата порака до неговиот народ во Македонија, која тој во текот на животот се обидуваше да ја пренесе, преку своето дело, а потоа и преку својот збор, да ги побараме одговорите на неколку клучни прашања, а тоа се: кој бил Иван Михајлов, какво било македонското револуционерно движење и какви биле Македонците?

Речиси и нема Бугарин кој, кога ќе го слушне или прочита зборот Македонија, останува рамнодушен. И тоа е сосема разбирливо ако се земат предвид исклучително силните историски, емотивни, роднински и наследни врски што Бугарите ги имаат со Македонија.

Македонецот, од своја страна (мислам на граѓанинот на современата Република Северна Македонија) исто така не може да остане рамнодушен кон Бугарија, од истите причини.

Бугарија наметна вето на Република Северна Македонија, што го блокираше патот на малата балканска земја кон Европската унија. Камен на сопнување се покажа дека е македонскиот национален идентитет.

[1] Бугарската страна го призна постоењето на модерната, но категорично се спротивстави на нејзиното постоење во историска смисла и поточно пред 1945 година. Оваа бугарска теза не е воопшто нова. И официјалните власти и мнозинството од бугарското општество не го признаваат македонскиот јазик, кој се смета за бугарски дијалект, бидејќи многу луѓе (особено од Југозападна Бугарија) и денес го разбираат, без многу труд. Огромното мнозинство Бугари не ја признаваат ниту историјата на соседната земја, сметајќи дека е составен дел на бугарската до крајот на Втората светска војна. Многу Бугари имаат предци во своето семејство, родени и израснати во Вардарска или Егејска Македонија, кои секогаш им велеле дека во текот на животот чувствувале дека се само Бугари. Во исто време, Бугарија прва во светот ја призна македонската држава по распадот на Југославија (15 јануари 1992 година), со што придонесе за нејзиниот напредок и консолидација.

Не се остварија очекувањата на македонската владејачка елита, но и на македонското општество, на ист начин да се препознае и македонскиот национален идентитет во формата во која постои по Втората светска војна. Но, зошто тоа се случи? Ставот на Бугарија се заснова на тезата дека македонскиот национален идентитет и македонизмот практично се преклопуваат, а македонизмот како концепт се гради врз основа на историски и јазични основи, кои бугарската земја ги смета за главни темели на сопствената државност. Но што е македонизмот? Македонските историчари ги бараат неговите почетоци кај некои личности од крајот на 19 век, како Георги Пулевски, Димитрија Чуповски и особено Крсте Мисирков, кој на крајот на 20 век во Северна Македонија е прогласен за „Македонец на 20 век. “. Меѓутоа, ако се испитаат историските документи, лесно може да се забележи дека македонизмот е државно-политичка доктрина не на Македонија, туку на Србија од 19 век. Овој концепт е стратешки изграден врз тезата на светски познатиот географ Јован Цвијќ. [2] кој дошол до заклучок дека српската политика мора радикално да се преориентира. Според друг претставник на српската елита од тој период – Стојан Новаковиќ:

“….българската идея, както е известно на всички, е пуснала дълбоки корени в Македония, аз смятам, че е почти невъзможно да се разколебае тя напълно, като противопоставим само сръбската идея. Тази идея, опасявам се, не би била в състояние като чисто и голо противопоставяне да потисне българската идея и затова сръбската идея би имала полза от някакъв съюзник, който би бил рязко против българизма и който би имал в себе си елементите, които биха могли да привлекат към себе си народа и народните чувства, като ги отцепят от българизма. Този съюзник аз виждам в македонизма, или в известни мъдро определени граници, отглеждане на македонския диалект и македонски особености.”[3]

Овој извештај се смета за почеток на македонизмот, кој произлегол како српска надворешнополитичка стратегија за вклучување на Македонија во „србството“. Првично, идејата на Новаковиќ не била прифатена, бидејќи српската држава се обидувала директно да го србизира населението во областа, за што е создаден комитетот за училишта и учители во Стара Србија и Македонија и друштвото „Свети Сава“, кои ја преземаат обврската да отвораат српски училишта, да издаваат српски учебници и да испраќаат наставници во областа. Се користат и мито и насилство, но откако се увериле дека овој модел нема да функционира, Србите ја прифаќаат идејата на македонизмот.[4] Оваа нивна политика најде силен сојузник во лицето на руската влада, која по прекинот на дипломатските односи со Бугарија во 1886 година почна сè поактивно да ја толерира српската политика во Македонија и од неа наметнатиот македонизам. Русија почнува да доделува бројни стипендии за потенцијални македонисти. Во Цариград, српскиот агент Наум Евровиќ организира спомнатиот Крсте Мисирков да добие стипендија од руската држава и да замине да студира во Санкт Петербург. Пред тоа Мисирков сукцесивно студирал во Белград и Софија, а за време на престојот во Бугарија се јавува како бугарски националист.[5] Откако се населил во Петербург, нагло ги променил своите убедувања. Заедно со другите „македонски“ студенти основал во Санкт Петербург „Славјанско-македонско научно литературно братство“, кое држело предавања за правото на Македонците да се одделат во посебна држава. Во 1903 година во Софија, Крсте Мисирков ја објавил книгата „За македонцките работи“.[6] И во неговите разговори во Петербург и во оваа книга, напишана на македонски дијалект, тој ја исповедува тезата дека македонските Словени се разликуваат од Бугарите, како и македонскиот јазик од бугарскиот. Набргу по неговите „македонски“ преукопации, Мисирков се вратил на бугарските позиции, потоа повторно исповедајќи го македонизмот, за да го заврши својот животен пат како истакнат бугарски патриот, директор на бугарска гимназија. Дали овие многубројни „пресвртувања“ на Македонецот број еден од минатиот век[7] се должат на тоа што тој бил српски, руски или бугарски таен агент, сè уште не може да се докаже, но уште поважно е тоа што македонизмот во делото „За македонцките работи“ не го измислил тој, туку Стојан Новаковиќ. Но, според македонската политичка елита овластена од Тито, по 1945 година македонизмот воопшто не изумрел, а по Мисирков продолжил да се развива и да дува до такви размери што благодарение на него била создадена и новата социјалистичка република. Македонизмот го предодредил развојот на македонскиот образовен систем и историската наука со децении, влегувајќи во оптек во училиштата и универзитетите. Тој гази на неколку основни „тези“ за да може да се еманципира и да живее свој живот. Неговата главна задача е да разликува посебен македонски народ низ вековите. Главните компоненти на кои почнува да се заснова македонската национална идеологија се следните четири историски столба: 1) Антиката и средниот век – Александар Македонски, Кирил и Методиј, Климент Охридски, Цар Самуил и Охридската архиепископија; 2) Македонска преродба – дејноста на македонските преродбеници; 3) Организираното македонско ослободително движење; 4) Современата историја – креаторите на современата македонска нација – Крсте Мисирков, Блаже Конески и антифашистичкиот отпор на македонскиот народ, за време на Втората светска војна. На овие основи се заснова и новосоздадената македонска историографија, што ги прави неотуѓив дел од сите учебници по историја во македонските училишта, но и во историската литература наменета за македонските ученици.

Македонизмот и денес е главниот камен темелник на кој се гради македонскиот национален идентитет. Во суштина, македонизмот е бариерата што ја спречува Република Северна Македонија да го продолжи својот пат кон Европската Унија.

Оваа статија нема претензии да предвидува како ќе се надмине оваа бариера. Нејзината основна цел е да се фокусира на еден елемент кој е присутен како еден од најголемите потпорни столбови во градењето на македонизмот, а тоа е организираното македонско ослободително движење и особено на последниот водач на историската Внатрешна македонска револуционерна организација (ВМРО) – Иван. Михајлов . Дејноста на Македонската револуционерна организација македонската историографија ја смета како продолжение на херојското Илинденско востание на македонскиот народ. Револуционерната борба во Македонија што ја спроведува организацијата, која сукцесивно го менува името од БМОРК во ВМОРО и конечно ВМРО, се претставува како борба за ослободување на Македонците. Од очигледни причини, првите две кратенки автоматски се исклучуваат од употреба, користејќи ја само третата – ВМРО (организацијата постоела под ова име од 1919 до 1934 година). Во првите десет години од своето постоење (1893-1903), како ВМОРО, македонските историчари ја застапуваат тезата за македонскиот национален идентитет на револуционерната организација, која се борела против „бугарската“, „српската“ и „грчката“ пропаганда и против османлиската власт . По Илинденското востание од 1903 година и различните идеолошки струи што се појавиле во организацијата, македонската историска наука исто така го сметаше и автономистичкото крило, како природно продолжение на борбата на македонскиот народ за национално ослободување.[8]

Иван Михаилов долги години е на чело на ова автономистичко крило, или можеби поточно јадро. Затоа, најрелевантно ми се чини да му се обратиме со прашањето: каква била природата на македонскиот национален идентитет пред 1944 година? За жал, Иван Михајлов веќе не е жив за да ни одговори, но за среќа зад себе оставил богато наследство од огромен број публикации во вид на книги, написи, брошури и интервјуа, посветени на сите аспекти на дејноста на македонската револуционерна организација.

Кој е Иван Михаилов? Низ годините, неговото име се споменувало во многу широк опсег – нарекуван е на најразлични начини – од терорист, убиец, крвник и фашист, преку публицист, идеолог и бирократ до легенда, последниот македонски револуционер и последниот голем Бугарин. Само ако ги погледнеме псевдонимите и прекарите што ги носел низ годините, може да се претпостави дека живеел извонреден живот: „Ванчо“[9], „Скромен“ „Мал“, „Димов“, „Брезов“, „Радко“. „Дејанов“, „Недјалка“, „Отински“, „Брегалнишки“, „Македоникус“, „Балканкус“, „Нарцис“, „Дорко“, „Петар Дељан“, „Ванче“[10].

Иван Михајлов Гаврилов е роден на 26 август 1896 година во штипското село – Ново Село, во семејството на локалниот деец на ВМОРО Михаил (Мише) Гаврилов. Ова маало е легендарно за македонските борби, како родно место на голем број револуционери. Буквално преку две куќи од родниот дом на Иван Михајлов, е роден претходниот симболичен водач на ВМРО – Тодор Александров, а во 1896 година, годината во која е роден Иван Михаилов, во тамошното училиште бил даскал самиот Гоце Делчев.

Првите сеќавања му се за штипските „вампири“. Гоце Делчев, кој во тоа време бил учител во Штип, наредил навечер да се фрлаат мали камчиња од блискиот рид по куќите на Ново Село. Овие удари по керамидите предизвикувале страшна паника кај жените и децата; Михајлов се сеќава како се пикал во скутот на мајка си за да се скрие од „вампирите“. Целиот овој аларм им е потребен на револуционерите на тајната револуционерна организација за да го привлечат вниманието на турските „даврети“ (патроли) ноќе во одреден правец, а истовремено во друг правец да транспортираат без препреки големи количини оружје.[11]

Во куќата на неговиот татко, Михаилов како дете се сеќава дека доаѓале големи револуционерни групи и стоеле со недели. Најживописно е сеќавањето на четите на познатиот војвода Мише Развигоров, а подоцна и на Тодор Александров.

Ванчо своето образование го започнал во споменатото училиште, каде што, покрај Гоце Делчев, учители биле и Дамијан Груев (еден од основачите на Македонската организација), Тодор Александров, Туше Делииванов и редица други македонски револуционери. Ванчо до прво одделение учел во Новоселското училиште. Во 1907 година, татко му побегнал илегално во Бугарија, поради фаќањето на писмото потпишано од него и уште 50-тина угледни штипјани, адресирано до војводата Ефрем Чучков. Таткото побарал да го испратат Ванчо кај него во Бугарија. Во Софија Иван завршил второ одделение, но за време на „Хуриетот“ заедно со татко му се вратил во Штип. Таму го продолжил образованието во трето одделение во локалното турско училиште.

Истата 1907 година, т.н акција за разоружување во Македонија од страна на турските власти. Тогаш Михајлов го видел својот постар брат Христо, претепан и облеан во крв во училницата на турското училиште. Турците посегнале по него за да каже каде е скриено нивното рачно изработено оружје, но тој не кажал ништо.[12]

Во 1910 година влегол во Солунската бугарска машка гимназија „Св. Свети Кирил и Методиј“, наречена од „историчарот“ на македонското движење Христо Силјанов, „Македонската Алма Матер“. Голем дел од тамошните учители, како што се сеќава и самиот Михајлов, се и членови на Внатрешната македонско-одринска револуционерна организација. Ванчо учел во Солунската гимназија три години (до 1913 година, кога Егејска Македонија со градот Солун била припоена кон Грција). Таму, и покрај кревката возраст, Михајлов заедно со другите соученици положил заклетва како припадник на ВМОРО.[13] Во 1913 година, на само два дена пред почетокот на меѓусојузничката војна, тој го напушта Солун и пеш се упатува кон градот Штип, пешачејќи по фронтот. Штом стигнал до Штип, бил принуден да се врати назад, заедно со населението кое бегало од српските трупи. Србите, сепак, ги повикуваат сите ученици да се вратат и да влезат во српските училишта, а потоа да станат учители. По долги разговори со татко му, Иван Михајлов се согласил да влезе во скопската српска гимназија – во седмо одделение. Таму Ванчо одлично го научил српскиот јазик и бил многу почитуван од наставниците и соучениците. На училишна екскурзија во српското летувалиште Врњачка Бања, тој се соочил лице в лице со српскиот престолонаследник и иден крал Александар Караѓорѓевиќ, настан кој како да навестувал што ќе се случи во 1934 година во Марсеј. Михајлов во своите сеќавања раскажува за краткиот разговор што го имале тогаш двајцата:

„Александър размени по няколко думи с всеки ученик. Дойде и до мене.

От къде си? – ме запита.
От Щип – отговорих аз.
Тъй ли от Щип. Аз бях към Щип миналата година. Ти там ли бе тогава?
Да, видях Ви като дойдохте в нашия град.
Какво правехте през войната в Щип?
Нищо особено…“[14]

Во летото и есента 1915 година, Михајлов се вратил во својот роден град, каде што ја нашол бугарската воена управа. Во тоа време работи како службеник во општина Штип, а летото 1918 година заминал во Софија да служи во Бугарската армија – во 4. артилериски полк. По Солунското примирје ја напушта војската и се запишува во студент по право на Правниот факултет на Софискиот универзитет „Св. Климент Охридски“. Потоа бил поканет од Тодор Александров да му биде личен секретар во задграничниот комитет на револуционерната организација во Софија. Во меѓувреме, Иван Михајлов, заедно со Јордан Чкатров од Прилеп и Крстјо Вељанов од Крушево, ја создале Македонската студентска организација: Друштво „Вардар“, со прв претседател Иван Михајлов. Како раководител на студентското друштво, Михаилов ги напишал своите први новинарски текстови посветени на револуционерното дело, кои биле печатени на страниците на весниците „Независима Македонија“, „Илинден“, „Слобода или смрт“ итн.[15]

Неговата активна правна дејност завршила по убиството на Тодор Александров на 31 август 1924 година. Иван Михајлов бил избран за член на ЦК на ВМРО и практично раководел со организацијата. Веднаш се зафатил со „казнување на убијците“ на Александров и приврзаниците на Македонската федеративна организација (т.н. лево крило). На состанокот на организацијата во Горна Џумаја група предводена од Кирил Дрангов ги ликвидирала заговорниците против Тодор Александров, како и нивните вистински или наводни помагачи. Тоа се т.н Горноџумајски настани. Поштеден е само членот на ЦК на ВМРО, Александар Протогеров, но само привремено.

Иван Михаилов ја реорганизирал четничката тактика со воведување на практика на терористички дејствија што ги спроведуваат мали групи, со што освен поголема ефикасност, се постигнувал и поголем пропаганден ефект, впечатлив со настапите и пожртвуваноста на терористите. Во 1920-тите дејци на ВМРО како Кирил Григоров, Христо Никудимски, Менча Карничева, Харалампи Златанов, Кирил Дрангов итн. се директно вклучени во голем број политички убиства и атентати во Бугарија и во странство, како што е извршувањето на смртните казни изречени лично од Михајлов.

Неговата главна цел во тие години била, од една страна, неутрализирање на советското (болшевичко) влијание кое продрело во македонското движење, а од друга, војната против југословенските (во суштина српските) и грчките власти. Михајлов лично ја водел организацијата и наредил извршување на голем број напади врз полициски станици и воени објекти, минирање на мостови, минирање на жандармериски станици и магацини, напади со динамит на железнички линии итн.[16] Во 20-тите години на минатиот век, по негова наредба биле извршени неколку особено симболични атентати, со кои автономистичкото крило предводено од Михајлов станало водечка и најсилна организациона структура на вооружената борба во Македонија.

Како одговор, српските власти целосно ја блокираа границата со Бугарија со жичени мрежи, јами, жива ограда, електрични сигнални уреди и високи бетонски караули. Според Александар Апостолов, од 14 април 1922 година до 9 март 1930 година, ВМРО извршила 63 атентати, а бројот на специјално организираните единици за борба против организацијата во 1933 година изнесувал отприлика. 25.000 луѓе.“[17]

По 1925 година, терористичките акции на организацијата против претставници на српските власти или против непријателите на организацијата стануваат особено силни и ефективни, што го зајакнува меѓународниот одговор на нив. Првиот ваков спектакуларен атентат го извршила блиската пријателка на Михајлов, а подоцна и неговата сопруга Мелпомена (Менча) Карничева против Тодор Паница, како казна за двојното убиство на Иван Гарванов и Борис Сарафов, кои ги ликвидирал во 1907 година во Софија. На 8 мај 1925 година, за време на претста во виенскиот Бургтеатар, Карничева го убива Тодор Паница. Убиството предизвикало огромен интерес низ цела Европа. Менча е уапсена, а нејзините први зборови по убиството биле: „Тој беше еден лош Македонец“. По бурното и широко одразено судење, таа беше осудена на 8 години затвор, најлесната казна за убиство во Австрија, со оглед на нејзината лоша здравствена состојба. Последователно, Врховниот суд на Австрија ја прогласил за неспособна за издржување на казната поради тешка туберкулоза, бубрежна болест и ревматизам, од кои Карничева страдала уште од детството, а кон крајот на 1925 година била ослободена и иселена од Австрија.[18]

На 25 декември 1926 година Менча Карничева и Иван Михајлов се венчале во Софија. За овој момент таа вели дека тогаш двајцата си ветиле дека нема да создаваат генерација во име на целите и задачите на организацијата, кои ги обврзуваат да ги дадат своите животи за македонската кауза.[19]

На 5 октомври 1927 година во Штип терористичката тројка составена од Ипократ Развигоров, Илија Лилинков и Благој Кралев го ликвидира српскиот бригаден генерал Михаило Ковачевиќ и шеф на паравоената организација „Здружение против бугарските бандити“, чија главна целта била да се спротивставува на вооружените дејствија на ВМРО. На 8 октомври Кралев е фатен и ги издава на властите неговите директни соучесници. Развигоров и Лилинков успеале да се повлечат на планината Плачковица, но биле опколени од значајни жандармерски единици и на 10 октомври извршиле самоубиство за да не бидат уапсени.[20]

По убиството на генералот Ковачевиќ, српските власти извршиле масовни репресии и убиства низ Вардарска Македонија – биле убиени повеќе од 270 луѓе, а само во Брегалнишко 160. Изгорени се 14 села и повеќе од 100 куќи. Како директна одмазда за атентатот врз генералот Ковачевиќ на 31 октомври 1927 година, во Штип биле убиени таткото и постариот брат на Иван Михајлов.[21]

Но, акциите на ВМРО не престануваат, напротив. Иван Михајлов организираше уште еден внимателно испланиран и симболичен атентат врз ВМРО – убиството на правниот советник на скопската бановина Велимир Прелиќ, извршено на 13 јануари 1928 година во центарот на Скопје од Мара Бунева. На стариот камен мост таа го убила Прелиќ, директно одговорен за скопскиот студентски судски процес против Македонската младинска тајна револуционерна организација во 1927 година.[22]

Во меѓусебните борби на македонското движење дошло до нов раскол по убиството на Александар Протогеров. Тоа е наредено од Михајлов преку посебно коминике одобрено на VII редовен конгрес на ВМРО, одржан на 21 јули 1928 година во селото Крупник, Горноџумајско. На 7 јули 1928 година, околу полноќ на аголот од улиците „Егзарх Јосиф“ и „Самоил“, Александар Протогеров бил убиен заедно со неговиот телохранител Атанас Гоцев. Убијци на Протогеров биле Димитар Стефанов, Нанчо Витларов и Димитар Џузданов, а организатор на акцијата бил Кирил Дрангов.[23]

По убиството на Протогеров, групата „протогеровисти“ конечно се отцепила и ги собрала сите незадоволни од Иван Михајлов. Фракцијата што го поддржува Михаилов останува позната како „Михајловисти“. Меѓуличностните борби во ВМРО стануваат исклучително интензивни во периодот од 1929 до 1933 година.Михајлов во 1930 година за прв пат лично бил повикан како обвинет за поттикнување на убиството на новинарот Васил Пундев, но судот го ослободил од обвинение, бидејќи прифатил дека директните убијци постапиле по сопствена волја.

Паралелно со револуционерната дејност, ВМРО на чело со Иван Михајлов изградила структури на Македонската младинска тајна револуционерна организација (ММТРО) и Тајната културно-просветна организација на македонските бугарки (ТКПОМБ) на територијата на цела Вардарска Македонија. Во име на Македонскиот национален комитет се организирало испраќање на петиции за одбрана на Бугарите до меѓународните институции. Петиција испратиле Димитар Шалев, Григор Анастасов и Димитар Илиев до Друштвото на народите, а потоа следеле петициите на Асен и Марта Татарчеви, Петар и Жермен Петрови итн. ВМРО, на чело со Михајлов, го иницира и го поддржала создавањето на Македонската кооперативна банка и Македонската народна банка во Бугарија. Како нејзина главна база, организацијата предводена од Михајлов се зајакнала во Пиринска Македонија, особено во Петричко.[24]

Во почетокот на 1930-тите Михаилов и ВМРО ја претвориле територијата на Вардарска Македонија во бојно поле. По укинувањето на Видовданскиот устав во Југославија, Иван Михајлов склучил стратешки сојуз со хрватското ослободително движење Усташа и неговиот водач Анте Павелиќ. На 14 април 1933 година, Иван Михаилов, Анте Павелиќ и Хасан бег Приштина подготвиле проект за сојуз меѓу ВМРО, усташкиот и косовскиот комитет, за заедничка акција против Југославија.[25] Токму тогаш ВМРО го доживеа најсериозниот удар, кој најнеочекувано дошол од Бугарија. На 19 мај 1934 година, во Софија се случи државен удар, а новата влада на чело со Кимон Георгиев го укинал Трновскиот Устав, го распушти Народното собрание и ги забрани политичките партии и револуционерните организации (вклучувајќи ја и ВМРО). Во септември бил донесен Правилник-Закон за заштита на безбедноста на државата, кој создал услови за забрзани постапки за апсење и осудување на водачите на организацијата. На 7 септември била отворена потрага по десет лица од централното раководство на ВМРО, меѓу кои и Михајлов. На 12 септември Иван Михаилов и Менча Карничева илегално ја преминале бугарско-турската граница и заминале во Цариград. Таму биле приведени од властите и интернирани внатре во државата. Семејството останало четири месеци во градот Кастамону, речиси три години во Анкара и осум месеци на островот Бујук Ада (Принкипо), каде било под строг полициски надзор. На почетокот на нивниот престој во Турција, пак, бил извршен најпознатиот атентат, претходно организиран од Иван Михајлов и ВМРО, заедно со хрватските усташи на Анте Павелиќ. Атентатот во Марсеј.

На 6 октомври 1934 година, терористичка двојка во состав Бугаринот Величко Керин со псевдоним Владо Черноземски и Хрватот Мио Крал заминале за Марсеј, каде што на 9 октомври треба да пристигне кралот на Југославија Александар I Караѓорѓевиќ на официјална посета, а се очекува да се сретне и со францускиот министер за надворешни работи Луј Барту. Во раните попладневни часови на 9 октомври, Керин и Крал, секој вооружен со два пиштола, пристигнуваат со автобус во крајбрежниот француски град. Тие заземаат позиција спроти палатата Бурс на централниот булевар Канебиер, стотина метри од пристаништето, каде што голема толпа го чека пристигнувањето на кралот. Кралот Александар пристигнува со крстосувачот „Дубровник“ и се спушта на тло околу 16 часот. Тој бил сместен во отворен автомобил, заедно со францускиот министер за надворешни работи Барту и генералот Алфонс Жорж, автомобилот придружуван од полициска стража и почесен коњанички конвој се упатил кон префектурата. Во последен момент Мио Крал ги губи нервите и одбива да ја исполни зададената задача, но нападот според планот го изведува Черноземски. Тој поминува низ полицискиот кордон држејќи голем букет во кој го крие оружјето, извикувајќи „Да живее кралот!“. Потоа брзо се качува на десната надворешна скала на автомобил што поминувал и, фрлајќи го букетот, го извлекува пиштолот, пукајќи го кралот Александар, кој умира на лице место. Черноземски продолжил да пука при што тешко ги ранил Луис Барту и Алфонс Жорж, како и агентот за обезбедување Гале. Во меѓувреме, член на конвојот со коњи кој ја чува поворката со сабја го пресекува по главата и тој паѓа од автомобилот. Во метежот што следел редарите делувале целосно неорганизирано, било откриено неселективно пукање во кое биле повредени и луѓе од публиката, а самиот Черноземски бил претепан и паднал во бессознание. Тој бил одведен во блиската полициска станица, каде што починал неколку часа подоцна. Францускиот министер за надворешни работи Луј Барту, исто така, починал набргу од повредите. Атентатот веднаш бил поврзан со ВМРО, бидејќи на раката на Черноземски била пронајдена тетоважа со текст „1924 – ВМРО – слобода или смрт!“. Одговорот бил заглушувачки ширум светот, европскиот печат Михајлов го нарекол „најопасниот човек на Балканот“, а организацијата што ја водел: „најмоќниот и најсмртоносниот апарат на светот“.[26]

Како резултат на нападот на крајот на 1934 година, Михајлов добива смртна казна во отсуство во Бугарија. Оттогаш почнала нивната долга одисеја на разни места низ Европа, која за Михајлов ќе трае до крајот на неговиот живот – речиси 60 години. Михајлов и Крничева останале во Турција четири години, при што имало голем број обиди на југословенските власти Михајлов да биде екстрадиран во Југославија, но турските власти одбивале, велејќи дека Мустафа Кемал Ататурк лично се спротивставил на овие барања. Регистриран е и обид за физичка ликвидација, но турските власти го спречиле во зародиш.[27] Кога Ататурк веќе бил на смртна постела во есента 1938 година, Иван Михаилов и неговата сопруга дале се од себе да ја напуштат Турција, сфаќајќи дека се во опасност и со помош на полскиот полномошник министер во Софија, Адам Тарновски, успеале да добијат политички азил во Полска, каде што пристигнале на 1 октомври 1938 година.[28] На семејството првично му било забрането да влезе во Варшава и живеело во нејзината околина.По окупацијата на Полска од страна на Германија во септември 1939 година, тие се преселиле во Варшава, каде што бил извршен обид за атентат врз нив, при што во нивната спална соба експлодирала граната, но тие останале живи .[29] Михајлов и Крничева ја напуштиле Полска во февруари 1940 година. Во следната година семејството на револуционерот престојувало во Германија и Унгарија. По прогласувањето на независна хрватска држава во 1941 година до крајот на Втората светска војна, Михајлов и неговата сопруга биле лични гости на хрватскиот државник и усташки водач Анте Павелиќ.[30] За време на војната, Иван Михајлов бил во контакт со германските тајни служби. Шефот на нацистичкото разузнавање, Валтер Шеленберг, раскажува за овие контакти во своите мемоари.[31] Михаилов остварил контакт со Рајхсфирерот на СС Хајнрих Химлер и добил согласност за создавање баталјони на поранешни дејци на ВМРО под германска команда во областа на Егејска Македонија надвор од бугарската контрола. Вкупниот број на овие единици, чија цел била борба против комунистичките партизани, се проценува дека изнесува меѓу 5.000 и 8.000 луѓе. Од почетокот на март 1943 година започнало формирање на такви чети (подоцна баталјони) во Костурско, Леринско и Воденско под името Охрана. Непосредно пред државниот удар од 9 септември 1944 година, Иван Михајлов, по предлог на Адолф Хитлер, преку Софија допатува во Скопје. Сфаќајќи дека судбината на Македонија уште еднаш е однапред одредена, тој одбил да прогласи создавање на прогерманска независна Република Македонија. Подоцна, од Хрватска преку Унгарија, Германија и Шпанија, трајно се населил во Рим, со согласност на италијанските власти. Таму Михајлов се посветил на публицистичката дејност, соработувал со Македонската патриотска организација во САД и Канада, Македонското друштво „Тодор Александров“ во Брисел и одржувал блиски врски со бугарската политичка емиграција во Европа, Америка и Австралија. Македонскиот револуционер објавил голем број памфлети и статии, како и неколку книги. Автор е на неговите „Спомени“, бројни публикации, како „Македонија – Швајцарија на Балканот“, „Сталин и македонското прашање“, како и други материјали, сите посветени на македонското прашање и суштината на македонскиот национален идентитет.

Како што е наведено погоре во текстот, Иван Михајлов почнал да пишува во раните 1920-ти, во својство на претседател на студентското друштво „Вардар“. Една од централните теми на неговата публицистика е темата за македонскиот национален идентитет. Таа е присутна во речиси сите негови публикации, но за време на неговото време на чело на организацијата неговиот фокус е првенствено на тековната активност, непосредните цели и задачи, како и на потребата да се нагласи правото на организацијата што ја води да дејствува на моменти брутално против своите противници. Темата за македонскиот национален идентитет станала центар на неговото творештво по Втората светска војна, во услови на Студената војна. За време на неговиот престој во Рим речиси 45 години, тој сеопфатно и темелно ги разгледува процесите во Македонија, местото на македонската револуционерна организација во нив, политиката на балканските држави и големите сили и ја изложил својата визија за иднината на неговата татковина.

Кога го напиша првиот том од своите сеќавања во 1950-тите, Ванчо првпат ги опишува детските години во родното Ново Село. Заедно со првите сеќавања на вампирите, се сеќава и на својот дедо Гаврил, кој секоја вечер седел на камено столче пред портата, од каде што комуницирал со светот околу него. Секоја вечер по вечерата се враќал во својата „одаја“, каде внимателно чувал ковчег оставен од неговиот татко, во кој имало 500 гроша и свештеничката капа на таткото на неговиот татко, современик на отец Пајсиј. Дедо Гаврил на малиот Ванчо му раскажувал приказни за Рилскиот манастир, за времињата на колерата, како и за нивното бугарско семејство, а за него Штипјани биле истите Бугари како што биле софијанците, „и сите други Бугари“. [32] Дедо Гаврил со особена гордост зборувал за изградбата на Новоселската црква „Пресвета Богородица“, која воедно беше и најголемиот настан во неговиот живот. Сите учествувале во изградбата на црквата со доброволна работа и секој според своите финансиски можности.

Кога Ванчо пораснал, како наеднаш да сфатил дека минале времињата кога сè му изгледало забавно и „сè појасна му станувала суштината на острата борба меѓу Турците и нас Бугарите“.[33] Индикативни се приказните на Михајлов за неговиот престој во солунската гимназија, која тој ја нарекол бугарска, како непроменлив дел од трите бугарски гимназии во градот.[34] На пример, за Ехтем ефенди, сакан на сите, кој важел за добар пријател на Бугарија, за Бугарите од Солун, пред кои учениците изведувале театарски претстави, за прошетките низ околината на Солун, во кои учениците се прашувале каде ли е местото каде што царот Калојан бил убиен од мечот на Манастер.[35] За време на Балканската војна, средношколците нестрпливо ја очекуваа веста за напредувањето на бугарската војска во Тракија и:

„През един дъждовен ден ни се съобщи да бъдем готови за посрещане на седма българска дивизия. Двете мъжки и девическата гимназии потеглихме и никаква власт не ни спираше. Валеше непрекъснато. Повечето от нас бяха измокрени до кости, защото дълги часове чакахме на полето при Зейтинлъка. Натам се движеха и много солунски българи от всички съсловия и възрасти. Невероятно ми изглеждаше, че из помраченото от дъжд и мъгли солунско поле ще изплуват български войници. По едно време се мерна при нас учителят Петър Мърмев с друг негов колега и възбудено разказа за срещата, която наблизо, два-три километра пред нас, е имал с българската войска. Той бе повече озадачен и ядосан, отколкото ентусиазиран. Казваше, че гръцката армия е създавала неприятности на българите и искала първа да влезне в града. Разочарован бе и от известието, че в повечето македонски градове е влезнала сръбска, а не българска войска; сърбите смятали Македония като-чели за сръбска земя. Смут ни обхващаше, като го слушахме. Скоро се върнахме в града, защото войската не дойде.

Горчиво чувство потискаше сърцата ни. Бяхме готови да се сбием с всеки срещнат грък.“[36]

Овој дел од спомените го пренесувам затоа што многу јасно ја исцртуваат националната свест не само на Михајлов, туку и на неговите дедовци, неговите сограѓани, неговите соученици, како и голем дел од жителите на градот Солун.

Споменувајќи го Солун, овој град е центар во амбициите на Михајлов за создавање независна македонска држава. Не случајно во својата книга „Македонија: Швајцарија на Балканот“ ја смета предноста на оној што би ја држел долината на реката Вардар од нејзините извори до устието кај градот Солун: „може да се каже дека тој би го држел најважниот дел од Полуостровот.“[37]

Во оваа книга Михајлов хронолошки ја следи борбата на македонското ослободително движење и неговата идеологија. Се навраќа на Договорот од Сан Стефано, склучен на 3 март 1878 година, со кој се чини дека конечно се реши т.н. Источното прашање и особено аспирациите на македонските Бугари, бидејќи во тоа време речиси целата територија на географската област на Македонија спаѓа во границите на бугарската држава. Михајлов тоа го наведува вака:

„Южната македонска граница е Егейско море и река Бистрица; западната минава край Охридското езеро и по върховете на граничните с Албания планини Кораб и Пинд; на север страната граничи с планините Шар, Осогово и Рила, а на изток с Родопските планини и река Места (Кара-Су).“[38]

Меѓутоа, откако договорот не стапил во сила, до израз доаѓа уште еден драматичен дел на источното прашање – македонското. Истото се родило од спречувањето од страна на големите сили на ослободувањето на Бугарите[39] во Македонија. Тогаш македонските Бугари тргнале да ги освојат своите права со борба и на самиот почеток изјавиле дека ќе дејствуваат за да ги добијат овие права заедно со сите други националности на просторот што останал под власта на Отоманската империја.[40]

Иван Михајлов посветува посебно внимание на она што е единствената и непосредна задача пред креаторите на ВМОРО од 1893 година, а тоа е автономијата на Македонија и Одринско. А за да се наметне автономија, потребно е да се предизвика интервенција на Големите сили – како? Преку методите на вооружена борба, кои се целосно во традициите на сите балкански ослободителни движења во 19 век.[41]

Нема да се задржувам на историјата на револуционерната организација, туку едноставно ќе ги одбележам моментите во кои Михајлов го истакнува националниот карактер на нејзината дејност и нејзините актери. Посебно внимание посветува на тоа што главната надворешна поддршка што организацијата ја добила веднаш по нејзиното создавање била од две места – од бугарската држава и од македонските Бугари во Бугарија и низ светот.[42]

Ендогената бугарска природа на македонското движење е тезата што ја застапува Михајлов, опишувајќи ја како: „домашна работа на населението, главно бугарското, за разлика од српските и грчките државни четнички движења.[ 43] Како потврда на неговите зборови ги наведува описите на странците кои имале можност да ги посетат македонските краишта кон крајот на XIX и почетокот на XX век, како што се зборовите на англискиот публицист и политичар – Хенри Ноел Брејлсфорд, кој го напишал следново:

„В същинска Македония сръбската кауза е едно изкуствено и без важност движение. То съществува, доколкото турците го насърчават, като противовес на застрашителната българска пропаганда. Това сръбско движение не е друга, освен една чисто политическа пропаганда, направлявана и заплащана от Белград, докато, въпреки симпатиите на София, българският революционен комитет е една чисто македонска организация.“[44]

Ми се чини дека тука е местото да се направи едно важно појаснување во однос на македонското движење, кое некои автори го поврзуваат од една страна со силниот бугарски иредентизам, т.е. дело повеќе како резултат на надворешно влијание од страна на бугарската држава, а од друга страна во неа гледаат и предуслови за формирање на латентен македонизам (поради идејата за автономија).[45] Особено за Иван Михајлов може да се каже дека тој лично во текот на целата своја активност се залага за ендогениот карактер на македонското движење и се труди што повеќе да го ограничи влијанието на бугарската држава во него, што е доста тешко остварливо во практика, со оглед на силната поврзаност меѓу бугарската држава и македонското движење. Сепак, Михајлов успеал максимално да ја одржи независноста на организацијата и до 1934 година, и покрај крвавите судири, успева да ги балансира односите со бугарската држава. Причините за раздорот што настанал тогаш и довел до забрана на ВМРО треба да се бараат во севкупната политика на учесниците во превратот од 19 мај кон партиите и организациите, како и во зближувањето што го иницирале со Југославија.

За да може полесно да се движите низ идеологијата на Иван Михајлов, потребно е да се разбере како тој самиот ја гледал, прекршена низ призмата на историјата на организацијата, која, според него, се бори за оваа идеологија од своето основање. Ванчо ги следи етапите на македонското движење, делејќи ги на следните делови: 1) 1893-1903 – Подготвителен период и организација на населението за борба; 2) 1903-1908 година – Илинденското востание и продолжување на борбата во округот на востанието; 3) 1908-1912 година – Младотурската револуција и реформите во Мурцштег и нивните последици за судбината на Македонија; 4) 1912 година – Балканската војна и расцепувањето на Македонија на три дела, кога македонските Бугари паднале под власта на Грција и Србија; 5) 1915-1918 – револуционерната борба против грчкиот и српскиот режим во Македонија и Првата светска војна, бугарската војска во Македонија; 6) 1919-1941 српско-грчкиот терор, како и отпорот на македонските Бугари; 7) 1941-1945 – Бугарската воена управа во Македонија, наметнувањето на болшевичкиот режим во регионот и прогласувањето на македонските Бугари за посебен народ – „македонски“.[46]

Сето ова Иван Михаилов го резимира како реакција на Македонците на континуираното економско, морално, физичко и политичко угнетување на кое се подложени. Единствениот начин македонските Бугари да го продолжат своето национално постоење, Ванчо го исцртува преку патот на вооружената борба. Оваа борба има за цел и да ја постигне толку посакуваната автономија и да го зачува националниот облик на народот што живее во македонските земји, а Иван Михаилов категорично го нарекува неговиот облик бугарски.

Бројот на националности што Иван Михаилов ги дава врз основа на голем број статистики во заокружени бројки до 1912 година е следниот:

„Българи около……………………………………………………………………………….1 200 000

Гърци около……………………………………………………………………………………….240 000

Турци около……………………………………………………………………………………….500 000

Албанци около…………………………………………………………………………………..160 000

Аромъни около……………………………………………………………………………………80 000

Евреи около…………………………………………………………………………………………90 000

Разни около…………………………………………………………………………………………40 000“[47]

Сепак, аспирациите на балканските држави, како што ги нарекува Михајлов, се непропорционални на горенаведените бројки. Српските, според Михајлов, воопшто не треба да постојат, бидејќи во Македонија немало ниту Срби, ниту Србија има некаква географска или економска врска со македонската земја. И покрај фактот што Србите истакнуваат дека воделе три војни за Македонија, Михајлов возвраќа дека некој може да води триесет војни за да освои туѓа територија. И веднаш дава примери за Бугарија и Грција, кои воделе исто толку војни, но: „тие имаат душевен мир дека се бореле за ослободување на своите браќа – Грците за своите браќа на македонското крајбрежје, а Бугарите за нивните браќа во цела Македонија. Србите немаа никој свој за да го ослободуваат во Македонија“.[48]

Како основа на грчките аспирации, Михајлов ги гледал нивните историски претензии од времето на Византија и нејзината доминација над македонските земји. Сепак, тој се спротивставува на овие тврдења, тврдејќи дека Грција не може да се поистоветува со Византија, бидејќи од една страна Византија била империја, а Грците биле само една компонента (да, можеби јадрото), но сепак дел од една мултинационална империја. а од друга страна самиот број на грчко население во еден огромен историски период: „остануваше пет пати помал од оној на македонските Бугари; во целата земја, нивниот број никогаш не бил над десет или единаесет проценти“.[49]

Бугарските аспирации Михаилов ги смета за најфундаментални, поради едноставниот факт дека славјаните во Македонија се Бугари.[50] Михајлов наведува голем број докази од различна природа (историски, јазични, економски и социјални) за да ја поддржи својата теза. Но, како најубедлив доказ за неговите тврдења, тој наведува два аспекта.

Првата е создавањето на Бугарската егзархија, која, според него, всушност е широкото бугарско движење за самостојна црква и за просветителство, кое особено силно се манифестирало во Македонија и нејзините напори се крунисале со султанскиот декрет од 1870 г.:

„Тогава – нека повторим – цялата българска нация се намираше под турска власт, та никой не би могъл да твърди, че пропагандата на несъществуващата българска държава е играла тук някаква роля. Със собствени сили и средства, по собствено съзнание и почин българската нация води борбата и победи. Тогава именно се извърши най-блестящия плебисцит, чрез който българската нация сама посочи, бидейки още под турска власт, докъде се простират нейните етнически граници.“[51]

Вториот аспект е Карнегиевата анкета, спроведена во 1913-1914 година и подготвена со средства на Карнегиевата фондација за меѓународен мир со цел да се утврдат причините за Балканските војни. Михајлов нагласува дека според сите податоци од ова истражување, словенското население во Македонија е бугарско.[52]

Сите овие размислувања биле структурирани од Михајлов и напишани врз основа на неговите сеќавања во едно алпско село за време на Втората светска војна, а потоа објавени во книгата „Македонија: Швајцарија на Балканот“. Сепак, овие негови верувања се постојани, што лесно може да се забележи во целата негова работа.

На пример, во 1933 година, кога организацијата што ја водел сè уште била на врвот на својата сила и слава, тој ја напишал својата статија „Зошто се бориме за независна Македонија?“[53] Таму Михаилов го аргументира својот став зошто Македонија треба да да биде слободна и независна од сите свои соседи, придржувајќи се до концептот на автономија, кој бил промовиран уште со создавањето на ВМОРО во 1893 година.Тој го разгледува и прашањето дали Македонците претставуваат посебна националност од другите националности на Балканскиот полуостров и дали тоа е причината поради која не сакаат да останат во границите на балканските држави кои постојат денес? Еве го неговиот одговор:

„Ние веднага требва да отговориме, че отделна македонска националност не съществува. Македония беше населена до 1912 година с около 2,300,000 души, които по националност се разпределват както следва: българи – / 1,103,311, гърци – 267,862, ромъни – 79,404, турци – 548,225, албанци – 194,195, цигани 43,370, разни – 100, 360 (статистика на професор Йордан Иванов). Значи ние македонските славяни сме българи и част от духовното цело на българската нация; турците на турската нация и пр. Всеки от нас говори езика на своята нация, българите – български, гърците – гърцки, ромуните – ромунски и пр. Но това не ни пречи да искаме създаването на самостоятелна македонска държава; това не ни пречи да говориме и за македонски народ. С понятието македонски народ ние не изразяваме некаква отделна етническа целост, некаква самостоятелна македонска националност. С това ние искаме да посочиме населението, което носи името на дадена географска област, което има един политически идеал, възприет от всички и които в процеса на самия живот са създали еднакви искания за всички. Македонски народ ние употребяваме като географическо и политическо понятие.“[54]

Понатаму во статијата Михаилов ја нагласува потребата од создавање независна македонска држава, одвоена од другите балкански соседи и од Бугарија. Тој експлицитно забележува дека до Берлинскиот договор од 1878 година, животот на Македонија и нејзиното доминантно словенско население бил нераскинливо поврзан со животот на останатите бугарски земји. Дотогаш немало македонско прашање, само прашање за ослободување на македонските Бугари, како заедничко прашање за сите Бугари. Меѓутоа, неколку години по Берлинскиот договор, во Македонија се случиле настани кои го одделија македонското прашање како независно. Основачите на организацијата, која го носи македонското прашање на преден план, по националност се Бугари. Поради оваа околност, Михајлов пишува дека луѓето кои не се запознаени со суштината на македонското движење лесно можат да се заведат дека се бореле за автономија, како начин за присоединување на Македонија кон Бугарија (по примерот на Источна Румелија). И нема да има ништо чудно во ова со оглед на тоа што сите јавни борби во 18 и 19 век се развивале под знамето на бугарското националноослободително движење. Како што е забележлив стремежот на сите народи за создавање национални држави во секој дел од светот, така и стремежот на сите Бугари да се обединат прво под една црковна, а потоа под една световна власт бил природен. Но, основачите на македонското револуционерно движење не побарале присоединување на Македонија кон Бугарија, туку го поставиле слоганот за освојување политичка автономија во Македонија. Револуционерните водачи ја гледаат автономијата како клуч за најдобриот можен развој за иднината на сите националности што ја населуваат областа. Автономија, т.е. Македонија да се управува сама, да биде независна во внатрешната политика, идната држава да припаѓа на сопственото население, ова го опишува Михаилов како идеал за кој се бореле и загинале десетици илјади Македонци. Причините кои ги натерале основачите на Македонската револуционерна организација да го подигнат овој политички идеал ги поделил во три категории: 1) Политички 2) Економски 3) Внатрешни (македонски).

Политичките се условени од централното место што Македонија го зазема на Балканот, каде што се вкрстуваат интересите на големите сили. Во написот се наведува дека уште од античко време низ Македонија минувал големиот римски пат „Виа Игнација“[55] за време на османлискиот период и потоа Македонија продолжила да биде главен пат со најдиректен пристап од Централна Европа кон Егејот. и Медитеранот. Во времето кога била создадена македонската организација, областа веќе била предмет на постојани борби меѓу големите сили, од кои секоја се обидувала да го зголеми своето влијание во неа, како дел од нивното влијание на Балканот и во европска Турција или „ Болниот човек на Европа“, како што во тоа време била позната Отоманската империја. Сепак, ниту една од големите сили не се осмелува да го скрши статус квото на Берлинскиот договор, бидејќи сите тие разбирале колку е тој кревок и ја гледале опасноста од големи пресврти ако вагата се сврте во една или друга насока. Тука, според Михајлов, лежи предвидливоста на основачите и водачите на македонското движење. Подигнувањето на каков било слоган за присоединување на Македонија во која било балканска држава во тој момент ќе наиде на општо одбивање на Големите сили. Во оваа смисла, потребно е да се најде формула за решавање на македонското прашање, која ќе ги придобие симпатиите на големите сили или барем ќе го парализира нивното противење. А таа формула е автономија.

За да се разбере суштината на економските размислувања кои бараат зачувување на Македонија како самостоен ентитет, Михаилов повторно ја нагласува нејзината географска положба во средината на Балканскиот Полуостров, како посебен стопански субјект. Тој го цитира професорот Јордан Иванов кој „вели“ дека:

“Тая географическа целост и да я немаше, требваше да се намери(…) Заобиколена от всекъде с венец от планини – Шар, Рила, Родопите, Пинд, Грамос, Албанските планини. Простира се покрай Белото море с чудно хубавите си пристанища Солун и Кавала; пререзва се от реки, планини и изпъстрена с обширни и плодородни полета – Македония би представлявала благословена страна за всички, ако злата орисница не беше ѝ отредила досегашното робство и мъчение. Македония е едно географическо цяло, което не може да се къса, защото това предизвиква страдание в нейния организъм и невъзможност за живот.”[56]

Михајлов забележува дека во времето кога ја пишувал својата статија, Македонија била поделена на три дела – грчки, српски и бугарски. Михајлов го опишува грчкиот дел како област која е во мизерна економска состојба:

„Известно ви е, че даже гръцките мохаджири от Мала-Азия, които беха заселени в тази хубава наша страна, недоволствуваха и искаха да бъдат преместени и настанени на други места. Като изключим нежеланието на местното население да общува с тех и проявявания пълен бойкот от тамошните българи, една от пречките за исканото преместване беше липсата на възможности за живот. Всички там са осъдени и буквално гладуват, поради економическото мъртвило, което съществува в Македония под гръцка власт. Солун – едно от най-оживените пристанища в Европа през турския режим, днес едва вижда пушека на търговски параходи. И това е твърде лесно обяснимо. Представете си големия американски град Ню Йорк, който отдавна по народонаселение е надминал България и Македония взети заедно, представете си да го откъснат от американския хинтерланд с една изкуствена граница и помислете какво ще стане с него.“[57]

Михајлов ја опишува економската состојба на Македонија под српска власт како ништо подобра од онаа под грчка власт. Тој го дава примерот со Битола, која од вториот трговски центар на Македонија се претворила во гробница, бидејќи српската власт се потпирала исклучиво на локалното производство на жителите на градот и неговата околина и не го поддржува на никаков начин, туку напротив, го запирала нејзиниот економски развој. Според Михајлов слична е состојбата и во Охрид, Велес, Прилеп и Штип. Како единствен град кој покажува одреден економски напредок, Михајлов го посочува Скопје, но овој напредок, според него, главно се должел на политички причини, бидејќи властите по секоја цена настојуваат градот да добие српски изглед и за таа цел. во него се концентрираат институции, касарни и бројни административни кадри со единствена цел да го србизираат градот и околината и оттаму полесно да напредуваат кон остатокот од Македонија. Поставените пруги исто така немаат речиси никаква економска важност, бидејќи главно се насочени кон Белград.

Во однос на Пиринска Македонија, Михајлов е исто така доста критичен и ја карактеризира како отсечена од нејзиниот природен пазар и природните пристаништа:

„Ние само дишаме морски въздух от 40-50 километра, но не можем да слезнем към него и да използуваме неговите широки и евтини пътища.“[58]

Последната трета категорија се внатрешните (македонски) причини за барањето на автономија. Овде, Михајлов, посочувајќи го мултинационалниот карактер на Македонија како почетна точка, забележува дека вистинскиот мир таму може да дојде само преку искреното признавање на правото на сите националности да живеат слободно и да бидат господари на својата земја. Како пример во тој поглед, Михаилов ги посочува македонските јавни личности – пионери на македонската ослободителна кауза:

„Те издигнаха лозунг, който можеше и требваше да стане общ на всички националности в борбата им срещу турците. Българите от Македония не поискаха присъединението на Македония към България, за да оставят другите националности под владичеството на чужда за тех държава. Те съзнаха неудобството за другите от едно подобно разрешение на македонския въпрос, защото то можеше да удовлетвори само българския елемент и да предизвика реакция в другите, които взети заедно, не беха по-малко от нас. Обединението на всички народности беше върховна необходимост в борбите ни срещу турците, защото само в такъв случай Македония се явяваше единна пред свои и чужди и можеше да се радва на подкрепата на балканските и други държави.“[59]

Автономијата, според Михајлов, не само што е најправилно, туку и единствено решение за решавање на македонското прашање. И на крајот неспроведувањето на оваа идеја го окарактеризира како несреќа за целиот Балкански Полуостров. И за да ја зајакне важноста на идејата за автономија Ванчо го поставува прашањето:

Тая идея – “Автономията” – успе ли да (привлече) некакъв живот в Македония и вън от нея, или пък остана само една книжна формула, която загина още при нейното създаване?“[60]

И тој одговара дека доволно е да се размисли што била Внатрешната македонска револуционерна организација – тајно друштво кое во почетокот обединувало неколку даскали, но благодарение токму на оваа идеја, подоцна прераснало во „држава во држава“, како во границите на Отоманската империја, така и во границите на Бугарија, а исто така и во окупираните територии на Македонија од Грција и Србија по Балканските војни. Михајлов истакнува дека:

„Разтежът на ВМРО беше разтеж и на автономията. В нейно име организацията събираше селяни и граждани, в нейно име загинаха десетки хиляди македонски борци. Автономията стана знаме на борческа Македония и около нея се обедини нашия народ.“[61]

Сите овие аргументи на Михајлов ни овозможуваат да заклучиме дека тој се доживува, не само како експонент, туку и во улогата на шеф на ВМРО и како овековувач на традицијата, чија основа е идеологијата на организацијата, поточно автономијата. Во оваа линија тој ја гледа можноста народностите во неа мирно да коегзистираат, споделувајќи заедничка територија и зачувувајќи го својот национален идентитет. т.е. создавањето на автономна/независна македонска држава во овој случај се гледа како на конгломерат на националности кои споделуваат заеднички права и обврски на територијално одвоен економски пазар отворен кон Балканот од една страна и кон Медитеранот од друга страна. Дали оваа визија на Михајлов и на организацијата во целина е утопистичка (сепак не се реализира) или не, е сосема посебна тема. Она што е поважно овде е што во овој напис тој многу јасно го дефинира патот што го гледа за македонските Бугари, а тој нужно е одвоен од патот на бугарската држава. Во исто време, сепак, македонските Бугари мора да продолжат да чекорат по него, токму како Бугари, заедно со другите националности во Македонија.

Овој концепт Михаилов сè посилно го брани и полемизира во своите публикации и медиумски настапи до крајот на својот живот. Посебно силно и секаде го истакнува бугарскиот карактер на македонските Словени, во кои бугарштината живее од 1.000 години.

На пример, во неговата статија: „Ако сум Бугарин, не сум ли Македонец?“ Михаилов одговара на писмото од жител на Вардарска Македонија (сега Република Северна Македонија), кој му го поставува прашањето од насловот на статијата. Ванчо му одговара вака:

„Ако те запитат какъв си (по народност), ще отговориш, че си българин. Ако си запитан откъде си – отговаряш че си от Македония. Но може в тоя случай да кажеш, че си „македонски българин“, или „българин от Македония“. С такъв отговор веднага си изяснил коя е народността ти и коя по-точно е родната ти страна. Подобен изчерпателен отговор е особено нужен за пред чужденците. Не е нужно, няма никаква причина да премълчаваш, че си от Македония. С това не се услужва на твоята българска народност. Напротив, принася се в услуга когато чужденците узнават, че в Македония живеят българи.“[62]

Во интервјуата што Михајлов ги дава за разни медиуми кон крајот на својот живот, забележлива е тенденцијата уште посилно да го потенцира бугарскиот карактер на населението што живее во Вардарска Македонија. Колку повеќе му одминуваат годините, толку повеќе Михајлов изгледа сака да го посочи токму тоа како главна теза во своите јавни настапи.

Во 1989 година, новинар од Скопје по име Борис Вишински стапил во контакт со Иван Михајлов и успеал да договори писмено интервју со него. Условот е Михајлов писмено да одговара на прашањата на Вишински. Очигледно загрижен од природата на неговите одговори, новинарот не се охрабрил да го објави интервјуто, кое, сепак, 11 години подоцна соработничката на Иван Михаилов, Вида Боева, им го дава на бугарските новинари. Потоа интервјуто е објавено во македонското списание „Дело“ и бугарскиот весник „Демократија“. Во еден од одговорите Михаилов го пишува следново:

“Отговарям решително: аз съм българин от Македония. В същото време никога не съм пренебрегвал географското име на нашата родина Македония. С географското име “македонец” с мене лично са се запознавали поне 200 души турци в Мала Азия, когато бях задържан. Всеки турчин радостно ми е казвал при запознаването ни: „бенда македоняли им“ (и аз съм македонец). Виждаме, че турците отлично виждат разликата между географското име и националното име – казва, че е македонец, но преди това е казал, че е турчин. Младите или даден процент от тях във Вардарска Македония очевидно са научени от други, че Ванчо Михайлов не е българин, и продължават да си вярват, че е само македонец (по рождение). Други пък нашенци в цялата огромна наша емиграция, особено в България, също тъй в цяла Пиринска Македония, а немалко и в другите части на нашата родина Македония отлично знаят, че Ванчо е твърд българин. Той помни отлично дядо си, който се помина през 1907 г., близо 80-годишен. Дядо ми отлично помнеше своя дядо, който е раждан нейде около първите две десетилетия на ХVIII век. От безброй приказки на дядо ми, отнасящи се и до спомени за неговия дядо, безпогрешно съм заключавал, че приблизително до времето на отца Паисия българското име и съзнание всред нашия род е било толкова бистро, колкото е днес моето.”[63]

Ова што досега го презентирав е само мал дел од аманетот што Михајлов и го оставил на Македонија. Пред сè, неговото наследство е неговиот живот посветен целосно на македонското револуционерно движење, што не треба да се заборави. Идеологијата на организацијата, која патот на мирното опстојување меѓу сите националности во Македонија го гледа само и само во вооружената борба во стилот на староримската максима – „Si vis pacem, para bellum“[64], личи на идеологијата. што Михајлов ја доживува како сопствено животно кредо. Тој е човекот кој доследно ја бранеше оваа идеологија во крвавите меѓусебни пресметки на организацијата во 1920-тите и 1930-тите. Во добро или лошо, тој е човекот кој ја сноси одговорноста и за успесите на ВМРО и за неговите тешки неуспеси. Но, едно не може да му се одземе, тој во текот на својот живот водеше жестока борба за да ја зачува работата на организацијата онака како што ја сфаќаше – дури и кога беше затворена, во текот на неговата илегална активност, како и во текот на овие речиси 45 години, кои ги поминал во последното прибежиште во главниот град на Италија. Тој ја плаќа високата цена со долги години живот во илегала, криејќи се и од „свои“ и од „странци“, плаќа премногу скапо со тоа што свесно се лишува од можноста да создаде генерација, со тоа што мора да се жртвува најмногу за доброто на борбата. -неговите роднини, со тоа што на крајот од животот бил персона нон грата во својата татковина, со тоа што бил жигосан од режимите во Бугарија (до одреден степен) и во Македонија како убиец, крволок и терорист.

Огромниот обем на пишани материјали напишани од Иван Михајлов ни даваат недвосмислен одговор на прашањето што биле Македонците кои се бореле за својата слобода на крајот на 19 и првата половина на 20 век. Михајлов насекаде ги нарекува Бугари . Во однос на целите на македонското движење, од достапната документација и изјавите на Михајлов можеме да извлечеме заклучоци дека првичната идеја за автономија кај македонските актери била сфатена како чекор кон присоединувањето на Македонија кон Бугарија по примерот на Источна Румелија. , иако немаме писмени документи за тоа. Секако, не било прифатливо да се прокламира таква идеја со оглед на размислувањата дека на таквото сценарио ќе се спротивстават Големите сили, како поддржувачи на статус кво на меѓународно ниво. Идејата за автономија била зачувана, еволуирајќи во идеја за македонска независност кон крајот на 20-тите и почетокот на 30-тите години на 20 век, но повторно со задолжителен бугарски елемент како присуство во неа. Михајлов насекаде експлицитно го забележува бугарскиот карактер на населението во регионот, како и неговата водечка улога во македонското ослободително движење.

Исто така, важно е да се напомене дека Михајлов на крајот од својот живот ги видел длабоките корени што ги засадил македонизмот на сметка на искоренувањето на бугарштината. Индикативно за тоа е интервјуто што Иван Михаилов го даде за програмата „Секоја недела“, емитувана на бугарската телевизија во мај 1990 година, на самиот крај од неговиот живот. На прашањето на водителот: „Дали си задоволен од твојот живот?“ Михајлов одговара вака:

„Всъщност понеже не е постигнато това, което искаме за българщината в Македония, естествено не съм доволен. Сметам, че до некъде съм си изпълнявал дълга, но не сто на сто. Щом в Македония, българщината, българското не царува, бих казал, че не ми се спи чак, като помисля по това.“[65]

Уште погласно звучи писмото со кое Михаилов им се обраќа на жителите на Вардарска Македонија од 11 март 1990 година. Во него се гледа како Михајлов е свесен за можноста да се шпекулира со идејата за автономија и како да сака да каже „гласно“ она што било премолчувано, а најверојатно било во основата на создавањето на македонското револуционерно движење:

“Онова, което за днешно време особено е важно и справедливо, е следното: България да се простре до южните и западните македонски области, които са били очертавани отпреди сто години като граници предимно на българското племе. Между това и днешното би могло да се приеме поне следния преходен компромис:

Една независима Македония във всичките ѝ географски граници, каквито живущото в нея население само ги посочва.

Всички сръбски бленове за Югославия до Черно море, или поне уголемена Сърбия с Пиринската и Софийската области могат да бъдат днес присъщи само за заслепени шовинисти, които искат да си създават по-привлекателен живот чрез луди фантазии.

Македонска нация и език не съществуват. Това са измислици и фантазии, които сърбите искат да използуват като аргументи пред хора, които не познават нито миналото, нито настоящето.

ВМРО винаги е гледала правилно на етнографските и политическите стремления на Белград. Днешната така наречена Република Македония обема в себе си редица безправия и фалшификации.”[66]

Во творештвото на Михајлов може да се најдат многу повеќе анализи, неговите позиции за низа прашања поврзани и со македонското прашање и со историјата на Европа од крајот на 19 и почетокот на 20 век. Целата публицистика на Михајлов – неговото монументално дело „Спомени“, неговите книги, памфлети, написи, интервјуа, од една страна, претставуваат исклучително вреден историски извор за секој историчар, а од друга страна, тоа е пораката што сакал да им ја остави на генерациите по него, за да знаат кој бил Иван Михајлов, какво било македонското револуционерно движење и какви биле Македонците.

Сите ние – историчари, јавни личности и граѓани на Бугарија и Република Северна Македонија – сме должни да го знаеме и заштитиме ова наследство во името на оние кои ги дадоа своите животи за повисока цел – слободата на Македонија.

***

[1] По отношение на това, какво представлява националната идентичност, то според един от нейните теоретици, представителят на школата на „етносимволизма“, Антъни Смит това в най-общи рамки са: 1) Обща историческа територия или отечество; 2) Общи митове или исторически спомени; 3) Обща масова публична култура; 4) Общи юридически права и задължения на всички членове; 5) Обща икономика и териториална мобилност. – Смит, Антъни. Националната идентичност. София, 2000., с. 26.

[2] Според Й. Цвийч македонските славяни нямат нито българско, нито сръбско народностно съзнание. Вж. повече за тезите на Цвийч в: Cviić, J. Remarques sur l’etnographie de la Macedoine, Extrait des Annales de geographie, 1906.

[3] Џамбазовски, К. Стојан Новаковиќ и македонизам. – Във: Историјски часопис, кн. ХІV-ХV. Скопје, 1965., с. 141.

[4] Трайков, В. Националните доктрини на балканските страни. Исторически и съвременен поглед. С., 2000, с. 74.

[5] Трайков, В. Кръсте П. Мисирков и за българските работи в Македония или другия Кръсте Мисирков (опит за обективна оценка). С., 2000.

[6] Мисирков, К. За македонцките работи. Скопје, 1953.

[7] Кр. Мисирков в общонационална анкета, проведена през 2003 г. е избран за македонец № 1 на ХХ в., точно заради написването на тази книжка, която се смята за библията на македонизма. Повече по въпроса вж: Маринов, Ч. Сто години Илинден или сто години Мисирков – Във: http://newspaper.kultura.bg/bg/article/view/9734 (05.02.2021).

[8] Ивановски, В. Зошто ние Македонците сме одделна нациja. Скопje, 1995. с. 131-144.

[9] Ванчо са го наричали роднините и близките му. Затова нататък в текста ще редувам Иван Михайлов с Ванчо.

[10] Ванче го нарича Кеворк Кеворкян, в известното интервю, които той прави И. Михайлов в предаването „Всяка неделя“ на 23 май 1990 г. Не е известно някой друг да го е наричал така преди това.

[11] Михайлов, И. Спомени. Т. І. Рим, 1958, с. 2-3

[12] ЦДА, ф. 403, оп. 3. Копие. Машинопис, л. 3.

[13] Билярски, Ц. (съст.). Иван Михайлов. Легендата възкръсва. София, 2004, с. 6.

[14] Михайлов, И. Цит. съч., с. 147.

[15] Билярски, Ц. Цит съч., с. 6-7.

[16] Македония – история и политическа съдба. Том IІ. София, 1998, с. 196.

[17] Apostolov, Alexandar. Specifićnata položba na makedonskiot narod vo kralstvoto Jugoslavia. Institut za nacionalna istoria: Glasnik, vol. 16 (1972), no. І, pp. 46-54.

[18] Марков, Георги. Покушения, насилие и политика в България 1878-1947. София, 2003., с. 207-211.

[19] Кърничева, Менча. Защо убих Тодор Паница. София, 1993 – http://www.mni.bg/2016/10/blog-post_24.html

[20] Марков, Георги. Цит. съч., с. 230-231.

[21] Алманах на българските национални движения. София, 2005., с. 325.

[22] Билярски, Цочо. Подвигът на Мара Бунева (съкратено издание), София, 2010., с. 29-35.

[23] Гаджев, Иван. Иван Михайлов отвъд легендите. Том I, София, 2007, с. 218.

[24] Алманах на българските…, с. 325.

[25] Македония…, с. 196.

[26] Повече подробности за този атентат можете да видите във: Стаменов, Митре. Атентатът в Марсилия. София, 1993.

[27] Марков, Георги. Цит. съч., с. 278-272.

[28] Македонска нация не съществува. Македония е географско понятие. Съст. Билярски, Цочо. София, 2018, с. 32-33.

[29] Кърничева, Менча. Защо убих Тодор Паница? С., 1993, с. 8.

[30] N. Kisic Kolanovic, Prijatelstvo po mjeri ratnog vremena 1941–1945, Zagreb, Hrvatski drzavni arhiv, 2003, s. 331.

[31] Шеленберг, Валтер. Лабиринт. София, 2007, с. 146-150.

[32] Михайлов, И. Цит. съч., с. 20.

[33] Пак там., с. 88.

[34] Пак там, с. 98.

[35] Пак там, с. 99.

[36] Пак там, с. 100.

[37] Михайлов, Иван. Македония: Швейцария на Балканите. София, 1995, с. 23.

[38] Пак там.

[39] Иван Михайлов използва този термин в духа, в който са го използвали българските възрожденци и интелектуалци през ХІХ и ХХ в., като най-общо съвкупността от българските черти – национално чувство, обичаи, нрави, традиции, култура, език. Тези черти както виждаме са доста близки до основните белези, които Антъни Смит извежда в своето изследване за съвременната национална идентичност.

[40] Михайлов, Иван. Македония: Швейцария на Балканите, с. 68-69.

[41] Пак там, с. 70.

[42] Пак там, с. 72.

[43] Пак там.

[44] Пак там.

[45] Груев, Михаил. Насилие и идентичност: Пиринска Македония в етнонационалните политики на комунистическия режим в България. – Във: Насилие, политика и памет. Комунистическият режим в Пиринска Македония – рефлекси на съвременника и изследователя. София, 2011, с. 47.

[46] Пак там, с. 91-93.

[47] Пак там, с. 36.

[48] Пак там, с. 40.

[49] Пак там, с. 45.

[50] Пак там, с. 49.

[51] Пак там, с. 51-52.

[52] Пак там, с. 55.

[53] ЦДА, ф. 369, оп. 2, а. е. 37, л. 6-25.

[54] Пак там., с 9.

[55] Via Egnatia е военен стратегически път, построен от древните римляни през 145 г. пр. Хр. Пътят минава през Македония и Тракия и стига до Мала Азия. Via Egnatia минава по самия бряг на Егейско и Мраморно море и свързва Рим с източните провинции на империята.

[56] Пак там, с. 10.

[57] Пак там, с. 11.

[58] Пак там, с. 12.

[59] Пак там, с. 12-13.

[60] Пак там, с. 13.

[61] Пак там, с. 14.

[62] „Ако съм българин не съм ли македонец?“ – в. „Македонска трибуна“, бр. 2269, 28 януари 1971 г., с. 1.

[63] Сп. Дело, Скопје, бр. 373, 22. 12. 2000.

[64] Ако искаш мир, готви се за война.

[65] Интервю с Ванчо Михайлов, “Всяка Неделя” – https://www.youtube.com/watch?v=ADdBxVzKupc (06.02.2021).

[66] Иван Михайлов от Ново село, Щип, Вардарска Македония – “До всички братя и сестри в Пиринска Македония”, Италия, 11 март 1990 година – https://strumski.com/biblioteka/?id=2583 (06.02.2021).