“Политичките ајдути” во нашата историја

Пишува: Проф. д-р Пламен Павлов

Во проучувањето и разбирањето на бугарската национална револуција, сè појасно е дека заедно со современите европски идеи и организациски дејствија, важна улога игра и вековното наследство на ајдутите. Во политичката стратегија на Георги Раковски, Васил Левски, Љубен Каравелов, Христо Ботев, апостолите од априлското востание и нивните илјадници соработници соодветно се ценела ајдучката традиција, а примерите во оваа насока се многубројни.

Ако погледнеме низа настани од епохата на ренесансата, тие до еден или друг степен се поврзани со она што го оставиле во аманет „старите војводи“ – учеството на бугарските трупи во руско-турските војни од крајот на 18 и 19 век. , Велчовата завера (1835 .), востанијата на бугарскиот северозапад, Браилските немири (1841-1843) итн. Се истакнуваат светли личности како капетанот Георги Мамарчев, капетанот Васил Хаџив’лков, Иван Кулин, Врбан Пенов, Манчо Пунин, Станко Бојаџијата, П’рвул Станков и други. Во ослободителните борби на Грците и Србите среќаваме бугарски учесници со изразен „ајдучки ген“: Хаџи Христо, Ангел Гацо, Тасо (Атанас) Каратасос, Кондо Бинбаши, Aјдут Велко и многу други, вкл. легендарните војводи Инџе и Кара Колјо.

Ајдучката традиција проникнува во процесите на консолидација на националноослободителното движење.

За Раковски, наследството на „старите војводи“ е темелот на кој можат и треба да стапнат борците за ослободување на Бугарија. Своите идеи „Патријархот на револуцијата“ ги развил во „Предвесник на горскиот патник“ (1857), во самата песна „ Горски патник“ , во неговата публицистика, како и во книгата „Бугарски ајдути“ (1867) – прв обид за истражување и разбирање на ајдучкото движење.

Самиот огнен говор и активност на Раковски имал неверојатно влијание врз Панајот Хитов, Филип Тотју, Желјо Чернев, Стојан Љуцканов, Хаџи Димитар, Стефан Караџа и други симболични војводи со искуство и цврстина. Уште повеќе, до неодамна спонтаните бунтовници се претворале и во „политички одметници“! Воено-политичкото наследство што го оставиле предците било отелотворено во Првата бугарска легија организирана од „Капетанот“ Раковски во Белград во 1862 година, во која биле војводите „дедо“ Илјо Марков Малешевски, Иван Кулин, Цеко Петков и други. Традицијата била надградена во таканаречената четничка тактика формулирана од Раковски, општопризнатиот „главен војвода“, и во „Привремениот закон за народните горски чети од летото 1867 година“ создаден од него. Персонификација на оваа линија се четите на Панајот Хитов и Филип Тотју пред истата 1867 година, како и обединетата чета на Хаџи Димитар и Стефан Караџа за време на бунтовното лето следната 1868 година.

Можеби делува парадоксално, но на и на Васил Левски не му е туѓо движењето ајдутите, за кое ќе зборуваме во следната епизода од нашата серија. „Четничкиот“ период во житието на апостолот е значаен за неговиот развој како стратег на националната револуција. Во Априлското востание, заедно со апостолите и членовите на месниот комитет, се истакнуваат војводите поп Харитон, Орчо од Панаѓуриште, Стоил од Сливен и други. Да не зборуваме за „Хврковатата чета“ на Георги Бенковски, кого сите го нарекуваат „војвода“…

Случајот со Стрелчанската чета е особено интересен – група востаници од Стрелча избегале на Балканот и дејствувале до доаѓањето на руските војници една година подоцна. Романтизмот на ајдучкото движење зазема значајно место во животот и делото на Ботев, наоѓајќи го својот врвен израз во подвигот на Ботевата чета. Да не ја пропуштаме и четата на Танју Стојанов, која преминува во исто време со Ботев за да го поддржи востанието во револуционерниот округ Сливен.

Ајдучкото искуство е применето и во Српско-турската војна од летото 1876 година, во која учествуваат големите чети на Панајот Хитов, Филип Тотју, Сидер Грнчаров, Тодор Велков и други. Истото се однесува и на Руско-турската ослободителна војна (1877-1878), во која заедно со бугарското ополчение биле вклучени таканаречените доброволни ајдучки одреди од војнички тип. Да потсетиме дека последниот златен клинец на знамето на Самара, предаден на Ополчението, го удрил војводата „дедо“ Цеко Петков – уште една потврда за поврзаноста на традиционалното ајдутство со бугарската револуција. Особено активни се одредите кои дејствуваат на подрачјето на Трново, Елена, Тврдица, Габрово, Тројан, Ловеч, предводени од Панајот Хитов, Филип Тотју, Желјо Чернев, Цеко Петков, Георги Пулевски, Христо Иванов-Големиот…

Благодарение на Бугарите и нивното ајдучко искуство, руската команда подобро го разучува теренот и специфичните локалитети од Османците, кои владееле со овие земји со векови! Четите ги напаѓале линиите за снабдување на османската војска, обезбедувале ред во тилот, а ополчението одговарало за заштитата на цивилното население од башибозучките банди.

Во областите што останале надвор од театарот на непријателствата, локалните одреди преземаат смели независни акции. Кон крајот на 1877 година – почетокот на 1878 година, четата на „дедото“ Илјо ги ослободила Ќустендил и Пјанечко во денешна Северна Македонија, а на капетанот Симо Соколов – областа Трн. Како што е познато, сериозна активност во турскиот тил покажале капетан Петко Војвода, Димитар Попгеоргиев-Беровски, Стојан Карастоилов, Тодор Паласкаријата и други војводи од Македонија.

Во јули 1878 година, Берлинскиот конгрес ги распарчува бугарските земји, оставајќи ги Македонија и Одринска Тракија во границите на Отоманската империја. Стојан Карастоилов и други локални војводи учествувале во Кресненско-разложското востание кое избувнало во 1879 година. Мора да се запомни дека ајдутството има место и во политички настани како што се Соединението и Српско-бугарска војна (1885-1886). Кога, на 2/14 ноември 1885 година, Бугарија била подло нападната во нејзината одбрана се приклучиле десетици доброволни трупи од целата земја, како и стотици Бугари од поробена Македонија.

Дефинитивно мораме да го забележиме учеството на голем број ајдучки водачи, за чиј „главен војвода“ командата на војската го назначила капетан Коста Паница. Под негова команда поминале Георги Кременлијата, Иванчо Пороилијата, Стојан Богданцалијата, Тодор Тетимов и други. Четиристотини „арамии“ се бореле кај Сливница и во други „жешки точки“ на војната. „Македонските војводи – напишал Паница во извештајот до армискиот штаб – направија повеќе отколку што се очекуваше. Тие се провлекоа зад непријателските позиции додека Србите спиеја длабоко околу нивните огнови. Србите подивеја…“ И уште една разоткриена епизода: „Се фрлив на рововите со арамиите, но во тоа време многумина почнаа да викаат: „Дајте ни чаури, чаури немаме“. Македонците немаа бајонети, по моја наредба тргнаа во напад и почнаа да ги тепаат Србите со кундаците на нивните пушки… Србите се повлекоа во бегство, не успевајќи ги земат ни своите ранци…“

Вековното наследство од ајдучките времиња наоѓа природно продолжение во борбата за ослободување на Бугарите од Македонија и Одринско. Месните структури изградени од Внатрешната македонско-одринска револуционерна организација (ВМОРО) и Врховниот македонски комитет ги следат традициите од времето на Левски и Априлското востание. Таканаречениот четнички институт, создаден од Гоце Делчев, вклучува организирање на четите на места каде уште еднаш можеме да забележиме што е наследено од старите одметници.

Значителен број традиционални „ајдути“ се приклучуваат на организацијата или се принудени на тоа од самите околности. И тука се среќаваме со галаксија на поранешни „политички ајдути“ од рангот на Апостол (Постол) Петков, Леонид Јанков, Атанас Бабата, Иванчо Карасулијата и многу други. Елоквентна илустрација за поврзаноста на револуционерната борба со легендарното минато е книгата објавена во 1908 година од големиот поет и борец за слободата на Македонија, Пејо Јаворов, која го носи гласниот наслов „Хајдушки копненија“.