Пред 100 г. бугарската војска, ВМРО и обични луѓе доброволци го спасуваат Петрич од 100-илјадна грчка армија

Точно пред 100 години – во есента 1925 година, малку по завршувањето на Првата светска војна, Бугарија се најде на прагот на војна со Грција. Настаните што се случиле во реонот на Петрич од 19 до 29 октомври и го привлекоа вниманието на светската јавност, истите останаа во историјата под името „Петрички инцидент“, пишува бугарскиот дневен весник 24 часа.

Умешната дипломатија, активната вмешаност на илјадници петричани и доброволци од ВМРО ја спасија ослабената и разоружана земја од вовлекување во една со ништо непредизвикана војна со јужниот сосед. По потпишувањето на погубниот Нојски мировен договор од 27 ноември 1919 година, од Бугарија биле одземени Македонија, Беломорието, Западните покраини и Јужна Добруџа. Биле наметнати репарации во износ од 300 милиони лева. Земјата морала да ја сведе својата војска на 20 илјади луѓе, жандармеријата – на 10 илјади, граничната стража – на 3 илјади, без право на тешко вооружување, што буквално не и дава можност на земјата да се брани од надворешни агресори.

Во тој период, кога земјата била сериозно ослабена, на 19 октомври 1925 година, кај граничниот пост бр. 1 во преминот Демир Капија (Железната врата) на планината Беласица, околу пладне бугарските војници почнале да копаат бунар.

Грчки стражар го забележал тоа, но погрешно го протолкувал, мислејќи дека нашите копаат ровови, што било забрането за бугарските гранични власти според Нојскиот договор. Стражарот незаконски навлегол на наша територија и пукал, но без да повреди никого. Нашите одговориле со предупредување, но тој не се повлекол и бил убиен. Грчките граничари се обиделе да го приберат телото и избила престрелка на границата. Според некои извори, офицерот Василијадис, кој дошол да го земе телото, бил запрен од нашите граничари, кои инсистирале за формирање заедничка бугарско-грчка комисија што ќе го истражи случајот. Избила престрелка, а капетан Василијадис бил ранет и починал еден ден подоцна од раните. Според друга верзија, тој бил ранет при друг инцидент еден ден порано на територијата на Грција, но тоа не било категорично докажано.

Бугарската влада инсистирала случајот да се реши цивилизирано, преку создавање комисија со претставници од двете страни, која ќе го истражи случајот, ќе ги открие виновниците и ќе ги казни. Грција не се согласила.

На 22 октомври 1925 година, без да објави војна, грчкиот авторитарен премиер генерал Теодорос Пангалос решил да спроведе казнена акција и ѝ наредил на VI грчка дивизија, распоредена кај Серес, да навлезе во Бугарија. Таа ја преминала јужната граница, распоредена на широк фронт од 32 километри.

Грчката влада не очекувала Бугарија да даде сериозен отпор и се надевала лесно да заземе што поголема територија. По целата гранична линија од околу 80 км биле распоредени само 300 бугарски војници. Стотина илјадна грчка армија, составена од 10 баталјони со планинска артилерија, митралези и минофрлачи, поддржана од авијацијата, ја форсирала бугарската граница и навлегла 10–12 км во внатрешноста на земјата.

Окупирани се 10 бугарски села– Кулата, Чучулигово, Марино Поле, Долно Спанчево, Ново Хоџово, Пиперица, Лехово, Тополница, Марикостиново и Дрангово. Нашествениците грабат, убиваат и рушат сè по својот пат. На 22 октомври наутро започнува офанзива за заземање на Петрич, со цел да се отвори патот по долината на реката Струма. Авионите вршат воздушни набљудувања, а артилеријата ги гранатира железничките станици во Петрич и селата Р’ждак и Митиново. Странската војска стигнува до предградијата на Петрич, но таму се пречекани од малобројната погранична стража, мобилизираните членови на ВМРО и многу петричани кои излегуваат да го бранат својот град.

Веднаш по инцидентот на границата, лидерот на ВМРО, Иван Михајлов, наредува на струмичкиот окружен војвода Георги В’ндев да започне мобилизација на достапните сили и да ги концентрира околу Петрич. За координирање на локалната одбрана, Централниот комитет на ВМРО го испраќа Јордан Ѓурков. Во градот пристигнува и воениот инструктор на четите на ВМРО, капетан Борис Бунев, брат на легендарната револуционерка Мара Бунева. Од внатрешноста на земјата пристигнуваат доброволци. Собрани се околу 4500 души заедно со локалното население, поделени во пет одреди. На левиот брег на реката Струма командант на четите е Зисо Попов, кој има голема заслуга за одбивањето на грчките трупи. Владата испраќа на лице место Кимон Георгиев, кој безуспешно се обидува да стапи во контакт со грчките власти за прекин на борбите. Министерот за војна, генерал Иван В’лков, испраќа за засилување шест пешадиски и три чети со четири планински и осум полски топови – вкупно околу 1000 војници. Наредено им е да дадат отпор само во краен случај, зашто владата сака да се потпре на дипломатијата.

Владата презема организација за евакуација на Бугарите од загрозените области, и 15 илјади луѓе – жени, деца и старци – ги напуштаат своите родни села.

Бугарија се наоѓа пред судбоносна одлука – дали да ѝ се спротивстави со сила на грчката агресија или да бара мирно решение на конфликтот. Владата избира дипломатија, и премиерот Александар Цанков го известува Секретаријатот на Друштвото на народите, претходник на денешното ОН, во Женева за грчката агресија. На 27 октомври Друштвото на народите испраќа нота до Бугарија и Грција да ги прекинат воените дејства. На лице место пристигнуваат воените аташеа на Франција, Велика Британија и Италија. Угледни американски и европски весници на своите први страници широко ја отсликуваат десетдневната необјавена војна меѓу Бугарија и Грција. Жестокостите на агресорот предизвикуваат бран на сочувство кон бугарското население. По херојскиот отпор на локалното население, организирано во доброволни одреди, пограничната стража и членовите на ВМРО, на 29 октомври грчките трупи се потиснати и принудени да се повлечат зад границата. По себе оставаат ограбени и запалени села, одведен добиток. Жртвите од Петричкиот инцидент се над 120 убиени грчки војници, а од бугарска страна – 20 загинати: пет војници и еден офицер, четворица доброволци и десет цивили, а едно дете исчезнува. Ранети се околу триесет луѓе.

Друштвото на народите назначува меѓународна анкетна комисија за истрага на причините за конфликтот. Претседател е британскиот амбасадор во Мадрид, Хорас Рамболд, а членови се генерал Ферарио од Италија, генерал Серини од Франција, Дроглевер Фортуин од Холандија и Адлер Кројц од Швајцарија.

Три недели комисијата ги обиколува засегнатите села во регионот, ги опишува штетите и излегува со петнаесетстраничен извештај, во кој грчкото навлегување е оценето како неоправдано, а Бугарија дејствувала во согласност со Пактот на ОН. Грција е означена како агресор, и на 14 декември, на седница на Советот на Друштвото на народите, е осудена да ѝ исплати на Бугарија 30 милиони лева репарации во рок од два месеца како обештетување за моралните и материјалните штети.

Прифатено е само грчкото барање за обештетување за убиениот офицер. Комисијата утврдува две категории на штети нанесени на мирното население – на недвижен имот и друго, во износ од 20 милиони лева, и загуби во убиени и ранени, без милиционерите свикани под оружје спротивно на Нојскиот договор, како и штети од материјален и морален карактер во вредност од 10 милиони лева.

Главниот дел од парите од обештетувањето се даваат на населението на десетте ограбени бугарски села, дел – на семејствата на загинатите граничари, војници, четници и доброволци, а 1,2 милиони лева – на доброволците петричани кои учествувале во одбраната на градот како лично обештетување. Тие, сепак, се откажуваат од парите и ги даруваат за изградба на нова зграда за Петричката гимназија, која тогаш се наоѓала во приватен имот.

Во 1926 година започнува изградбата, но средствата се трошат и петричани самите се оданочуваат за да ја довршат зградата. Производителите на тутун одвојуваат по еден лев на килограм тутун, а службениците – по една или повеќе месечни плати. Така, со заеднички напори, во есента 1929 година ги отвора вратите Петричката гимназија (денес IV ОУ „Христо Смирненски“). Во 1930 година општинското раководство одлучува улицата јужно од училиштето да го носи името „22 октомври“ – денот кога петричани не дозволуваат грчките напаѓачи да го заземат нивниот град. На 31 октомври 1937 година, при прославата на 25-годишнината од ослободувањето на Петрич од османлиска власт, во градот е откриен споменикот „Загинати за татковината“, а на една од неговите меморијални плочи се врежани имињата на загинатите војници и доброволци во настаните од октомври 1925 година.

Во тие настани, Бугарија покажа дека, иако разоружена и без силна армија, има народ кој е обединет и подготвен да го запре секој агресор.