Семејството Златареви и нивната борба за бугарштината

Пишува: Доц. д-р Спас Ташев

Меѓу едно од најистакнатите охридски семејства е фамилијата Златареви. Нејзини претставници биле високи офицери во бугарската армија, како ген. Кр’стју Златарев, командант на 11-та македонска пешадиска дивизија за време на Првата светска војна, а неговите братучеди Наум и Иван Златареви се познати револуционери на ВМОРО. Наум загинал за време на Илинденско-Преображенското востание во 1903 година, а неговиот брат Иван ја продолжил борбата, тој и неговите потомци биле сведоци на некои од најдраматичните настани во Македонија.

Откако Србија го освоила неговиот роден Охрид во 1913 година, Иван Златарев како истакнат Бугарин бил вклучен во листите за ликвидација. За да се спаси, со семејството побегнал во Албанија и се населил во Корча, каде покрај традиционалниот семеен занает со златарството, продолжил да се занимава и со револуционерна дејност. Во тоа време Албанија била прибежиште на прогонетите Бугари во Западна Македонија, а Иван Златарев бил човекот кој благодарение на добрите контакти со албанските власти се грижел за непреченото сместување на бегалците и бунтовниците. Југославија направи неколку обиди да го екстрадира Иван Златарев, принудувајќи го привремено да се засолни во Трст, а во тој период тој дури бил назначен и за задграничен претставник на ВМОРО во Италија. Со него се и неговите синови Димитар и Роберт, кои активно го помагаат во сите работи својот татко. Освен со добро образование, тие се пораснати и со патриотски бугарски дух.

Кога работите се смириле, семејството се вратило во Албанија, каде што ги затекнала Втората светска војна. Таткото Иван Златарев бил веќе возрасен, а синот Димитар по дипломирањето на Правниот факултет во Бари во 1941 година, извесен период работел како адвокат во Корча, но во 1943 година се преселил во родниот Охрид и заедно со својот пријател Асен Каваев создава адвокатска канцеларија. Потоа, бугарската администрација го назначила за комесар за снабдување. Кога титовите партизани влегуваат во Охрид во ноември 1944 година, една од нивните први задачи била апсењето на Димитар Златарев. Но, откако не нашле за што да го обвинат, тој излегол од затвор и заминал во Скопје.

Чувствувајќи се слободно, заедно со неговите соработници Коста Хрисимов – Смилец и д-р Илија Чулев во 1945 година го создаваат нелегалниот Демократски фронт на Македонија „Илинден 1903“. Тие направиле печат со овој натпис и почнале да организираат структури во Битола, Скопје, Велес, Штип, Охрид и Кавадарци. Во септември 1945 година тие испратија меморандум до сојузниците од антихитлеровската коалиција, барајќи отцепување на Македонија од Југославија и рамноправност на народите што ја населуваат, а како најголем од нив го наведуваат бугарскиот. Главен автор на меморандумот е К.Хрисимов, а Димитар Златарев како матурант на францускиот лицеј во Корча, го превел на француски јазик и го предал на странските дипломати.

Активностите на Демократскиот фронт на Македонија „Илинден 1903“ не останале незабележани од југословенските власти. Иако е извршено предавство, последиците се ограничени. Тоа му овозможило на Димитар Златарев да се пресели во Бугарија, но југословенските власти дознале за бегството и инсистирале Бугарите да го вратат назад. Така, таткото Иван Златарев останува на слобода во Албанија, а неговиот син Димитар бил предаден од комунистичка Бугарија на Југославија.

По враќањето во Скопје, Димитар Златарев извесно време бил следен и набргу потоа повторно уапсен и на 21 февруари 1946 година, заедно со своите соработници, бил изведен пред посебниот совет на Врховниот суд во Скопје. Учесниците во групата се обвинети според Законот за судење за кривични дела против македонската национална чест. Според него, „секое лице кое за време на окупацијата извршило кривично дело против македонската национална чест ќе му се суди на територијата на Македонија“. Особено драстичен е чл. 2, во кој се вели дека „овој суд ќе суди за оние злосторства извршени против националната чест, а кои не можат да се оквалификуваат како предавство или како помагање на окупаторот“. На овој начин се најде формула за „правно“ справување со сите оние кои се истакнувале како Бугари. Обвинителот Никола Вразалски ги обвинува членовите на Македонскиот Демократски фронт „Илинден 1903“ дека „се обиделе да ја организираат и обноват озогласената терористичка организација на Ванчо Михаилов во Македонија“. Тој барал смртна казна за Димитар Златарев, но поради неговите контакти со западни дипломати, бил осуден на 14 години затвор. Казната почнал да ја отслужува во Идризово и Сремска Митровица, каде што многу пати бил претепан и тоа довело до оштетување на неговите бубрези.

Во 1954 година е склучен договор меѓу Бугарија и Југославија за размена на затвореници и по 9 години затворско малтретирање Димитар Златарев се нашол во Софија. Овде, со негова помош, бил возобновен текстот на меморандумот, кој во 1945 година Демократскиот фронт на Македонија „Илинден 1903“ го испратила на сојузниците. Меѓутоа, неговото здравје многу се влошило и по ослободувањето не го видел својот татко Иван Златарев, кој починал во Корча во 1957 година на 75-годишна возраст.

Независно од фактот што бил италијански воспитаник, во тоа време во Бугарија бил и неговиот брат Роберт Златарев. Бидејќи дипломирал медицина и добро зборувал неколку странски јазици, меѓу кои и албанскиот, лекувал и некои албански дипломати, со чија помош успеал да ја префрли својата мајка од Корча во Софија. Подоцна Роберт Златарев со сопругата и двете ќерки конечно се преселиле во Италија. Во 1965 година неговиот брат Димитар успеал да го посети во Рим, каде што го запознал и со Иван Михајлов.

Патувањето дополнително го разнишало неговото здравје и Димитар Златарев починал на 29 март 1966 година во Софија од откажување на бубрезите, проблем што го добил од тешките услови во затворите на Тито. По повод тригодишнината од неговата смрт, во 1969 година Иван Михајлов ги напишал следните зборови кои звучат актуелно и денес: „Димитар Златарев почина сосема млад – на само 54 години. Неговите познаници во неговото лице видоа цврст и ентузијастички Бугарин, секогаш весел. Бугарската нација не смее да заборави што направија Србите комунисти на нејзина штета. Се надеваме дека таа навистина нема да го заборави ова, без оглед на престапите што паѓаат врз грбот на бугарските влади во однос на судбината на македонските Бугари“.

Живеејќи во Рим, Роберт Златарев продолжува да се спротивставува на насилните обиди за етничка трансформација на бугарското население во Македонија. Често се среќавал со Иван Михајлов и бил еден од донаторите за објавување во 1973 година на IV дел од неговите мемоари. По демократските промени во Бугарија, заедно со други претставници на македонско-бугарската колонија во Рим, тој е редовен гостин на бугарската амбасада. Во 1999 година дава интервју за БНТ, кое е вклучено во документарецот на Милена Милотинова „Само затоа што биле Бугари“. Во тоа време тој е последниот преживеан сведок на активностите на Демократскиот фронт на Македонија „Илинден 1903“. Бидејќи работата на оваа организација во Скопје денес е фалсификувана во духот на македонскиот концепт на „мултиперспективност“, добро е да се потсетиме на неговите зборови за целта на нејзиниот апел до сојузниците: „Во овој меморандум беше истакнато дека Бугарите кои живеат во Македонија немаат желба да бидат вклучени во Југославија. Тие сакаа да создадат македонска република, целосно независна и неповрзана со Југославија“. За жал, порочните практики и тоталитарните зависности наследени од југословенскиот период продолжуваат да бидат главното нерешено прашање за јавноста во Северна Македонија на нејзиниот неизоден до крајот пат кон демократијата.