За кого пееја Македонците?

Пишува: Проф. д-р Пламен Павлов, Труд (Написот е објавен на 25.09.2020 г.)

Македонскиот фолклорен крај е исконски дел од територијата на илјадагодишната бугарска песна. Оваа непобитна вистина одамна ја утврдија авторитетни домашни и странски истражувачи, а постојано ја потврдува и самиот живот. А сепак, за што се пее во песните поврзани со Македонија, сакани од милиони Бугари? Кои се нивните херои? Накратко да се потсетиме за кого пееја нашите сонародници во Македонија.

Може да се каже дека во првата половина на 20 век, таканаречените македонски песни станале релативно независен жанр на бугарската музика во тоа време – не само фолк, туку и популарни во современа смисла на зборот. Тие се создаваат и изведуваат не само во Македонија, туку и во Софија и низ цела Бугарија, и ги пеат сите. И ако интелигенцијата сепак се занесува со модерните хитови (денес додаваме „стари“), народот главно се потпира на македонските песни. „Јовано, Јованке“, „ Море сокол сокол пие вода на Вардаро“, „Болен ми лежи Миле Попјорданов“ и десетици тогашни „хитови“ се носат по пазари, свадби, железнички станици, кафеани…

Придонес, секако, имаат и илјадниците бегалци од Македонија кои најдоа нов дом во Софија, Пловдив, Русе, покрај Црното Море, во скромните граници на Бугарија, оштетени од убиствениот договор од Ноj.
Нашите сонародници од Македонија низ вековите ги пеат песните што се рашириле низ бугарскиот простор – од Дунав до Белото Море, од Црното Море до Ниш и Морава, до Охрид и планините на Албанија.

Исти се песните и за епските ликови, меѓу кои првото место му припаѓа на Крали Марко. Да потсетиме, сепак, дека симболичната песна „Откак се е е, мила моја мајноље, зора зазорила“, посветена на трновскиот цар Иван Шишман, браќата Миладинови ја запишале токму во Македонија!

Впрочем, збирката „Бугарски народни песни“, собрана и издадена од браќата од Струга во 1861 година, е прекрасна илустрација за создавањето на песната во историско-географската област на Македонија. Овде ќе го насочиме вниманието на читателот кон хероите на ослободителното движење во Македонија и Одринско кон крајот на 19 и почетокот на 20 век, во кои обидите за присвојувањето на бугарската историја и културно наследство беа особено упорни, па дури и арогантни…

Еден од примерите за „македонизација“ на популарна песна е со „Кога зашумат шумите“. Во 2017 година, скопскиот весник „Вечер“ како аргумент за „македонското“ потекло на песната наведе нејзиното снимка објавена на Јутјуб, која е „…постара од бугарската…“ Во духот на вообичаените фалсификати, текстот на песната е „поправен“ :

Другари, верни другари, Македонци
кога низ село врвите, со коњи да
не тропате
со пушки да не фрлате,
не фрлате…

Кој е „капетан Костадин“ не се кажува. Вистината се премолчува бидејќи песната е посветена на војводата, кој не е ни роден во Македонија… Се работи за Костадин Нунков (1877-1905), сограѓанин, соученик и пријател на поетот Пејо Јаворов. Во Пловдивската гимназија, двајцата се посветуваат на големата идеја за ослободување на Македонија. Седумнаесетгодишниот, иден војвода учествувал во акцијата на Врховниот македонски комитет во 1895 година.

Костадин Нунков неколку години бил во Швајцарија, каде се спријателил со руски револуционери и го изучил „занаетот“ за правење бомби. Во 1902 година ја објавил малата книга „Експлозиви и нивната употреба“, прирачник за револуционерите на руските вооружени сили. Во неколку наврати со чети влегувал во Пиринска Македонија и Беломорието, а во 1904 година бил војвода на комитите во Кумановско. Починал на 12 февруари 1905 година по петчасовна нерамноправна борба со поробувачот. „Капетан Костадин“ паѓа заедно со седуммина негови четници и четворица локални дејци. Во 2011 година, барелефот на овој малку познат херој, кој падна за слободата на нашите поробени браќа, беше откриен во Чирпан, на местото каде што некогаш се наоѓал родниот дом на војводата.

Проф. Божидар Димитров пред години изрази мислење дека песната имала „втор“ живот. Како и во случајот со Чавдар војвода (знаеме за тројца војводи со ова име), „капетанот“ од песната наоѓа инкарнација во личноста на капетанот Костадин Попниколов (1889-1918), родум од селото Карахадер, Лозенградско , во Странџа. Овој бугарски офицер загинал на македонскиот фронт на крајот на Првата светска војна. Неговите преживеани војници претпоставуваат дека песната е и за нивниот сакан командант… Во двата случаи, „женењето“ е метафора за саможртвата на херојот за слободата на поробена Македонија.

Истиот мотив е присутен и во не помалку популарната песна „Болен ми лежи Миле Попјорданов“, кој исто така се „оженил за црната земја“. Ќе забележиме дека Милан (Миле) Попјорданов (1877-1901) од Велес, брат на водачот на солунските атентатори Јордан (Орце) Попјорданов (1881-1903), е убиен облечен во својот омилен мантил, кој му го подарил Пејо Јаворов – една, ако не мистерија, тогаш тажна „шега“ на историјата…
Да ја погледнеме книгата на Коле Рошев „Војводите низ собитијата и народните песни“ (Скопје, 1999). И покрај сите напори на авторот да ги претстави јунаците од народните песни како „Македонци“, самите примери го побиваат. Не треба да се докажува дека познатите борци за слободата на Македонија како „Ениџевардарското сонце“ Апостол Петков / Апостол Војвода (1869-1911), Леонид Јанков (1878-1905), Михаил Чаков (1873-1940), Иванчо Карасулија (1875 -1905) и десетици други се Бугари и ништо друго – за своите соселани, за Турците, за Грците и за сите други…

Но, се пееле песни и за Крстју Асенов (1877-1903), познат по прекарите Мечката и Огнениот Даскал, родум од Сливен и внук на Хаџи Димитар; Михаил Апостолов Попето (1875-1903), родум од Горна Дикања, Радомирско, подофицер на бугарска коњаница, еден од најблиските другари на Гоце Делчев; Христо Чернопеев (1865-1918) од Дерманци, Ловешко, фелдфебел, подоцна офицер, еден од светлите личности во историјата на ВМОРО; Марко Лерински, е псевдоним на Георги Иванов Ѓуров (1862-1902), родум од Котел, бугарски подофицер… Песната е за неговата смрт:

Денеска петок, сабота, утре е 
света недела.
Марко војвода пристигна во 
тоа село Пателе.
Проклети биле шпиони, 
Марко војвода го предадоа!

И ако во слободна Бугарија се пеат „македонските песни“, во самата Македонија се исклучително популарни оние што доаѓаат по различни патишта од границите на бугарската држава. Пред се традиционалните револуционерни песни, како и многу други поврзани со историски, но и актуелни теми. Секако, во Скопје може да слушнете дека „Убава си моја горо“ е „македонска“ песна, нема врска што текстот е на Љубен Каравелов! Како што покажа режисерот Константин Чакаров, пред Втората светска војна македонските Бугари кои се најдоа во границите на Албанија ја пеат „Жив е, жив е!“ (не „Ела се вие, превива“!) дури и во возвишениот момент кога невестата ја напушта татковата куќа. До денес, бугарскиот хит „Години поминаа без да те заборавам“ има посебна симболика во Вардарска Македонија, но вреди да се раскаже за него некаде во нашата серија одделно.

Во својата книга „Ангели и демони“, Бојан Драганов нѐ потсетува на она што се случило во септември 1908 година, кога трупата на Народниот театар во Софија, придружувана од оркестар од Русе, ги посетила Одринска Тракија и Македонија. Ја водел тогашниот директор, поетот Пенчо Славејков. Настапите во Одрин, Солун, Воден, Битола, Прилеп и Велес биле дочекани со невиден ентузијазам. Повеќеилјадната публика не може да се смести во салите, а од громогласниот аплауз ќе пукаат прозорците…

На пат за Скопје, пак, пристигнува веста за прогласувањето на бугарската независност, а турските власти го откажуваат настапот закажан за 25 септември. Од станицата, трупата се пojaвува во хотелот Балкан, чекајќи да замине за Софија. Вечерта, групи локални Бугари доаѓаат во градината на хотелот. „За Мајка Бугарија“ ечат поздрави и извици. Оваа вест како молња се проширила низ градот и набрзо неколку илјади Бугари го исполниле плоштадот пред хотелот. Ечи „Шуми Марица“ и се разгорува националниот дух… „Бугарите во Скопје ја пеат „Шуми Марица“, химната на Царство Бугарија – уште еден одговор на прашањето „За кого пееја Македонците?