Григориј Акиндин – еден „дисидент“ од 14 век

Пишува: Проф. д-р Пламен Павлов/ Труд

Во академските студии, како и во универзитетските и училишните учебници, нужно е забележана една од „црвените линии“ во византиското и бугарското општество во 14 век – борбата меѓу религиозните доктрини на исихазмот и варлаамизмот. Погрешно е да се поистоветува учењето на монахот Варлаам со богомилството, павликјанството, адамитизмот и другите радикални „ереси“. Во овој случај, станува збор за богословско учење во рамките на официјалната вера. Меѓутоа, поради низа околности, Варлаамитите ја загубиле битката со исихазмот и биле означени како „еретици“. За жал, пошироката јавност нема претстава дека вистинскиот водач на оваа „ерес“ не е италијанскиот монах Варлаам од Калабрија (православен Грк по потекло), туку неговиот најблизок сопатник и наследник – Бугаринот Григориј Акиндин.

Современиците се едногласни дека Акиндин бил Бугарин, по потекло од Прилеп во Македонија, тогаш под византиска власт. Неговото бугарско потекло е неспорно за сите авторитетни странски истражувачи кои работеле на оваа тема. Така е и во светската „Википедија“, се разбира, освен во нејзината македонска верзија… Идниот духовен водач е роден околу 1300 година, а починал пред да наполни педесет години, правејќи забележителна кариера. Своето образование го стекнал во Битола, а потоа бил ученик на истакнатиот научник Тома Магистер во Солун. Запаметен е како одличен познавач на античката и византиската филозофија, реторика и литература. Во 30-тите години на 14 век Акидин го прифаќа монаштвото и станува ученик на познатиот теоретичар на исихазмот, свети Григориј Палама, со кого заминал на Света Гора – водечкиот центар на монашкиот живот и култура во православниот свет. Младиот Бугарин го зел монашкото име „Григориј“ во чест на својот ментор, но набрзо нивните патишта се разделиле. Освен тоа, со текот на времето, Акиндин и Палама станале непомирливи противници, елемент на жестоката полемика меѓу исихастите и варлаамите. И двете учења се од сложена теолошка природа, но додека во првото доминира религиозниот мистицизам, Варлаам и Акиндин се потпираат и на верата и на рационалното знаење. Според тоа, тие биле под посилно влијание од античкото интелектуално наследство и од италијанската култура за време на раната Ренесанса. Значајно е тоа што варлаамизмот наоѓа симпатии во круговите на аристократијата, граѓанството и интелигенцијата.

На почетокот на ривалството меѓу Палама и Варлаам, Бугаринот Акиндин, пријател и на двајцата, барал компромис заснован на заедништвото на двете доктрини. Неговиот класичен став го зближува со учениот калабриски монах. Во 1338 година, Паламас влегол во спор со Варлаам, а контроверзноста ги опфаќала основните теолошки прашања. Водачот на исихамот го обвинува својот противник за „латинизам (католицизам), а Варлаам возвраќа со обвинувања за „ерес“, вкл. дека исихастите паѓаат во идолопоклонство! Во ова обвинување се чувствува „ракописот“ на Акиндин, кој како Бугарин многу подобро ја познавал „големата бугарска ерес“ од својот грчко-италијански колега.

На почетокот на 40-тите години на 14 век, теолошкиот спор добил карактер на општествено-политички конфликт, во кој биле вклучени групите кои се борат за власт во Византија. Варлаам го однел спорот во Константинопол/Цариград и во август 1341 година предизвикал свикување на црковен собор. Според актите на соборот, кои, според експертите, биле пренесени тенденциозно, победил ставот на исихастите. Од друга страна, под влијание на идниот император Јован Кантакузин и тогашниот цариградски патријарх Јован Калекас, кој се обидувал да го врати „мирот“ во црквата, ниту Варлаам ниту Палама не биле осудени. Сепак, собирот довел до јаз меѓу Григориј Акиндин и неговиот поранешен ментор. Во исто време, високообразованиот Бугарин напишал трактат за филозофија во кој се обидел да ја примени Аристотеловата теорија за видовите и родовите во дефиницијата за божествената суштина и својства.

Акиндин станал водач на Варлаамите, т.е. критичарите на исихазмот, во 1342 година кога Варлаам се вратил во Италија. „Партијата“ на Палама отворено се изјаснила против патријархот Јован Калекас, кој бил обвинет дека сочувствува со Варлаамите. До израз доаѓа Григориј Акиндин, кој по наредба на патријархот составил изложба во одбрана на црквата и против новитетите – не само на Палама, туку и на Варлаам. Меѓутоа, ситуацијата е толку напната што создавањето на релативно „неутрална“ црковна линија е практично невозможно… Така Григориј Акиндин конечно преминал на страната на Варлаам и станал нивен неприкосновен водач. Под негово влијание, патријархот Јован Калекас наредил некои промени во теоријата и практиката на црквата во антипаламитски дух, вклучително и ги обновил обвинувања против водачот на исихастите и неговите следбеници дека се припадници на богомилската „ерес“. Апогејот на надмоќта на Григориј Акиндин над Григориј Палама бил постигнат со одлуката Акиндин да се назначи за солунски митрополит – функција за која имал претензии самиот Палама. Меѓутоа, оваа значајна промена не се случила, бидејќи политичката ситуација се променила во корист на Јован Кантакузин, соодветно, на Палама и на исихастите. Царицата Ана Савојска, регент на малолетниот Јован V Палеолог и поддржувач на патријархот Јован Калекас, била принудена да се помири со „партијата“ на исихастите. Во 1347 година, во Константинопол бил свикан нов црковен собор, на кој Григориј Палама и неговото учење биле целосно рехабилитирани, патријархот Јован Калекас бил сменет, а Варлаам и Акиндин биле осудени како противници на православието. Акиндин бил заточен, иако по долго време бил ослободен поради неговото влијание во општеството. Меѓутоа, за солунски митрополит бил избран Григориј Палама. Населението на градот одбило да прифати, инсистирајќи нивниот епископ да биде Григориј Акиндин! Во 1348 година, Акиндин умрел од чумата што беснеела во тоа време, а по неговата смрт, познатиот теолог, филозоф и историчар Никифор Григора станал водач на Варлаамитите.

Бугаринот Григориј Акиндин во текот на својот бурен живот бил во блиски односи на соработка или отворена борба со најистакнатите претставници на тогашната византиска црква, држава и култура. Се разбира, доминираат критиките на неговите теолошки сфаќања. Григориј Палама, кој е споменуван повеќе од еднаш, му го посветил своето Четврто Слово токму на Акиндин, како и други списи насочени против него и Варлаам. Тие се преведени од старобугарски најверојатно од патријархот Ефтимиј. Расправа против Варлаамите напишал и Јован VI Кантакузин, кој по неговата абдикација во 1354 година го прифатил монаштвото и името Јоасаф. Истакнатиот црковен писател Џозеф Калоте иронично го нарекол Бугаринот Акиндин „светлозрачен“, истакнувајќи дека во 1347 година верскиот „дисидент“ бил прогласен за еретик не само во Византија, туку и меѓу другите православни народи, пред сè во Бугарија. Самиот Григориј Акиндин бил автор на полемички теолошки дела и црковна поезија, како и на опсежна кореспонденција со Варлаам, Максим Ласкарис Калофер и други современици. Неговото творештво, зачувано на грчки јазик, било само делумно објавено.

Во средновековна Бугарија, најистакнати противници на варлаамизмот биле свети Теодосиј Трновски и Свети патријарх Ефтимиј, а меѓу неговите следбеници бил монахот Теодорит, лекар по професија, „… сејач на богохулењето на злите Акиндин и Варлаам. …“ Поставувањето на името на македонскиот Бугарин пред тоа на основачот на учењето Варлаам не е случајно. Акиндин се споменува на прво место и во соодветната анатема во Бориловиот синодик, чие последно издание било дело на патријархот Ефтимиј: „За Акиндин, Варлаам, папата Прохор Кидон и нивните истомисленици, анатема трипати! Со оглед на постоењето на одредени теолошки разлики меѓу Акиндин и Варлаам, може да се зборува и за „акиндинизам“, барем во средновековна Бугарија оваа „ерес“ се перцепира според ставовите на Григориј Акиндин.