Христо Копано: За Бугарија со љубов

Интервју на Вилдан Бајрамова/DW на бугарски јазик

Христо Копано е роден во Истанбул и е шеста генерација Бугарин. Семејството на неговиот татко пристигнало во 19 век од костурското село Бобишта, кое сега се наоѓа во Грција. Родот на неговата мајка е од Дебарско, Северна Македонија, нејзините предци дошле во Турција уште во 1840 година. Отпрвин почнале да работат за богати локални Турци, но потоа отвориле слаткарници, а семејството на татко му – ресторани. Прадедото имал чкембеџијница, неговиот дедо станал сопственик на ресторан, а подоцна долго време работел како иконом во бугарското училиште „Егзарх Јосиф“, основано во 1896 година во квартот Перабејоглу. Таму учеле предците на Копано, а заменик директор и учител бил познатиот поет Никола Фурнаџиев.

Училиштата на Бугарите

„За жал, или поради многу старата зграда или поради некои политички недоразбирања меѓу Бугарија и Турција, тогаш училиштето ги затвора вратите. На крајот на краиштата, пред шест години го основавме неделното училиште, откривме уште една учебна година“, вели истражувачот на родовите на потомците на Бугарите во мегаполисот. За среќа, секоја година бројот на луѓе кои сакаат да учат бугарски се зголемува, но неможноста за одржување на поголема зграда го ограничува нивниот број. Егзархијата ни ги обезбедува своите простории бесплатно, но ако се ѕирне во училниците, првата асоцијација ќе биде со ќелијните училишта од минатото.

„Егзарх Јосиф“ не е првото такво училиште во Цариград – првото ги отворило вратите во 1857 година, основано е во предворјето на црквата „Свети Стефан“ со името „Свети Кирил и Методиј“. Но, дури и пред тоа, имало училишта во различни области на градот – во Ајнал Чешме, Топкапи, Кумкапи.

Страста кон архивите

Интересот на Христо Копано за историјата на бугарските семејства во Истанбул датира од неговото детство. Тој е машински инженер, но се занимава и со бугарската заедница во метрополата и нејзините корени во минатото. Пребарува архивски документи, собира факти, учествува на конференции, објавува статии. Тој очекува наскоро да излезе од печат неговата книга историска студија за округот Шишли каде што се наоѓа Бугарската егзархија. „Лесно може да се докаже дека Бугарите во 1915-1920 година живееле токму околу Егзархијата, маалото било буквално бугарско. Улицата зад зградата некогаш се викала Булгар чаршаси (бугарска чаршија) – таму биле дуќаните и фурните на Бугарите. Денес бугарската заедница исто така го населува токму просторот околу Егзархијата во Шишли“, објаснува Копано.

Недалеку од Егзархијата се наоѓа старата бугарска духовна семинарија – егзархот Јосиф го купил местото во 1890-тите. Постарите локални Бугари му помогнале на истражувачот со своите сеќавања за најкосмополитскиот кварт.

1984 – 1989: репресиите и протераните

Копано се сеќава и на репресијата врз турската етничка група во Бугарија од 1980-тите и ги дефинира како мрачни времиња. „Ова е срамна грешка на бугарската политика. Јас лично не можев да се помирам со протерувањето на толку многу луѓе од нивните родни места и до ден денес го сметам за ненормално и неморално. Тогаш и ние, локалните Бугари, бевме под стрес и шок, иако никој од нас не живеел во Бугарија и не ги видел тие настани“, се сеќава тој.

Бугарите тогаш биле загрижени за можна реципрочна реакција на турската држава. Така ја изгубиле бугарската болница – во тие мачни времиња таа била одземена од Егзархијата и станала сопственост на државата. Според него, сепак, тензијата меѓу двете земји е надмината, односите се нормални, а бугарските Турци кои пристигнале во 1989 година веќе се интегрирани. „Сум видел и сочувствував со многу драми на насилно пристигнатите семејства. Важно е дека двете земји се свесни за огромната грешка на едната од тоа мрачно време. Многу од емигрантите добија и бугарско државјанство, а и тие се еден вид мост меѓу културите на Турција и Бугарија“, коментира Копано.

Бугарската заедница во Истанбул не ја интересира политиката – културата и образованието им се важни. И не случајно е тесно вклучена во одржувањето на црковните и образовните центри. „Нашите имоти и цркви се културни споменици и за Турција. Важно е да се знае дека многу од основите на бугарската култура имаат свои корени овде, уште пред Бугарија да се ослободи од Отоманската империја, а најголемата борба за бугарската црква се водела токму во границите на овој град“, нагласува Копано.

Огништата на православието во Отоманската империја

Копано додава дека црквата Свети Стефан била донација од Стефан Богориди, внук на Софрониј Врачански и била првата црква со богослужба на бугарски јазик во рамките на Отоманската империја. Ова е и местото каде за првпат се прочитал султановиот ферман со кој се дава независност на Бугарската егзархија. Започнала со 4-5 епархии, а егзархот Јосиф успеа да добие фермани речиси за цела Македонија и Тракија, непосредно пред Балканската војна во 1912 година.

„Замислете како во тоа време Скопје, Охрид, Битола, Дебар, Лерин, Костур и сите градови, кои сега се во Северна Македонија и Грција ѝ припаѓале на Бугарската егзархија. За жал, ова големо дело исчезна со Балканската војна, а денес сите факти. се толкуваат сосема поинаку од историската вистина“, вели Копано. За Копано се нејасни тврдењата на Македонија кон Бугарија, смета дека се засновани на измислени факти. „Сакам да нагласам дека и двете семејства – на татко ми и на мајка ми – потекнуваат од Македонија, но тие се Бугари, исто како мене. Историјата не може да се искривува и извитоперува според политичките интереси“, нагласува истражувачот.

Во Истанбул сè уште има потомци на големи Бугари

Тој вели дека според некои податоци, во средината на 19 век, во главниот град на Отоманската империја живееле околу 40-60.000 етнички Бугари, кои во османлиските архиви се нарекуваат „рум милет“ (румелиска заедница). А бидејќи припаѓаат на Вселенската патријаршија, не се правела разлика меѓу Бугари, Грци, Срби, Романци, Албанци итн. Во Истанбул живеат потомците на Стефан Богориди, Гаврил Крастевич, големите претприемачи и трговци од кланот Т’пчилештови, свештениците Иларион Макариополски, егзархот Антим, егзархот Јосиф, Александар егзарх. Во 19 век во царската престолнина излегувале 16 бугарски весници, Петко Рачов Славејков го издавал весникот „Македонија“. По Балканската војна, многу Бугари одбиле да се вратат таму од каде што дојдоа. „Дедо ми велеше дека нема да се врати во Грција за да стане Грк. Но, 30-40 години подоцна, заедницата се намалува поради емиграцијата во Америка, Канада, Австралија, Европа“, вели Копано.

Сега во Истанбул нема повеќе од 450-500 живи православни Бугари, според податоците на Егзархијата. Сепак, најмладите заминуваат за Европа. Луѓето од проредчената заедница се собираат во недела на литургија, на празници, на свадби и крштевки.

За Бугарија со љубов

Христо Копано признава дека иако никогаш не живеел во Бугарија, ја сака. Не одел во бугарско училиште, јазикот го знае од родителите. Татко му еднаш му дал стар бугарски буквар, ги објаснил буквите и така малиот Христо почнал да го проучува јазикот. Дипломирал на францускиот колеџ „Сен Беноа“ и на Техничкиот универзитет во Истанбул, без да престане да чита бугарска литература. Уште тогаш дознал дека на истиот колеџ студирале егзарх Јосиф, Драган Цанков и други Бугари.

„Факт е дека пораснав во Истанбул, но во мене е жив духот на бугарската култура. Често патувам, жена ми е од Бугарија – таа е новиот директор на бугарското училиште и немам лоши размислувања за татковината, напротив“, вели Копано. И нагласува дека не сака да биде алатка во рацете на политиката – го интересира само бугарската култура. „Можно е кога ќе се пензионирам да живеам во Бугарија. Сфаќам дека тамошната средина е сосема поинаква и не знам како би се приспособил или би работел на она на што сум се посветил – зачувување на бугарската култура и дух во Истанбул“.