Охридската архиепископија „… на цела Бугарија…“ во периодот од 1019 до 1186 г.

Пишува: Проф. д-р Пламен Павлов/ Труд

Во една од претходните епизоди на нашата серија зборувавме за „раѓањето“ на Охридската архиепископија – духовната институција која зазема значајно место во историјата на Бугарија, Византија и воопшто на Балканот. Тврдењата за нејзината „македонска“ природа се побиени од стотици документи и литературни споменици, како и од самата нејзина историја. Всушност, станува збор за преместување на патријархалниот трон на Првото бугарско царство од Велики Преслав (главен град до 971 година) и Дрст’р/Силистра (официјален центар на бугарскиот духовен поглавар) последователно во Средец/Софија, Воден/Едеса, Меглен и Преспа.

„Талкањата“ на патријаршијата во времето на Цар Самоил ги проследивме во изданието на „Труд“ од 21.01.2022 година. Ќе забележиме дека овој проблем е правилно претставен во дисертациското дело на денешниот митрополит тетовско-гостиварски Јосиф: „ Факт е дека со трансферот по 976 година, се префрлил центарот на антивизантиската борба (…) во времето на комитопулите и царот Самуил, центарот на патријархалната традиција, поврзана до тој момент со Дрст’р. Несомнено е дека кога во 1018 година византискиот император Василиј II (976-1025) ја создал Охридската автокефална архиепископија директно подредена на него (…), тој не мислел на тоа како создавање нова независна локална црква, туку како деградација на Бугарската патријаршија во ранг на архиепископија, но со зачувување на нејзиниот автокефален статус (…). Во оваа смисла, сосема е непотребно да се негира каков било црковно-историски континуитет меѓу Охридската автокефална архиепископија создадена од Василиј II и независната бугарска патријаршија од претходниот период…“

По освојувањето на Бугарија во 1018 година, патријархот Давид бил одведен во Константинопол заедно со царицата Марија, Пресијан II (последниот владетел на Првото бугарско царство) и другите претставници на царско семејство. На местото на Давид, но веќе со звањето архиепископ е поставен Јоан Дебарски, дотогаш игумен на Бигорскиот манастир. Било прифатено црквата да ја води Бугарин, но ова правило било прекршено по неполни две децении. Во Охрид главно биле испраќани угледни свештеници од Константинопол, избрани од самиот император. Во 1037 година, бугарски архиепископ станал Лав I, „првиот од Ромејите“. Новиот духовен поглавар нашол заеднички јазик со Бугарите и останал во историската меморија со обновата и проширувањето на катедралната црква „Св. Софија“, која во првобитната форма била изградена во времето на кнезот Борис-Михаил речиси два века порано. Лав уживал висок углед не само меѓу своето стадо, туку и во Цариград и меѓу тогашната православна заедница. Тоа се гледа од неговото активно учество во споровите со Римската црква за време на т.н Голема шизма од 1054 година, што довела до поделба меѓу православните христијани и христијаните-католици.

По архиепископот Лав, охридската црковна столица сукцесивно ја заемале Теодул (претходно игумен на манастирот „Св. Мокиј“ во Цариград), Јоан Ламбин („монах од планината Олимп“), Јанис/Јоан Аин (игумен на манастирот „Аритциј“ во Никомидија), а до 1084 година – од Теофилакт Охридски, еден од познатите архиепископи, во постарите западноевропски и руски изданија нарекуван „Теофилакт Бугарски“. Станува збор за авторитетен теолог и интелектуалец во неговото време, чии дела се вреднуваат на Исток и на Запад. Роден на островот Евбеја/Евија, во младоста бил ученик на познатиот филозоф Михаил Псел, подоцна имал престижни позиции во црковната управа. На чело на охридскиот црковен трон бил до околу 1108 година. Високообразована личност и талентиран писател, Теофилакт оставил богато книжевно наследство. Во него се вклучени „Пространното житие на свети Климент Охридски“ (во науката познато и како „Бугарска легенда“), извештајот за Тиверуполските/Струмичките маченици, други дела и голем број писма, кои се вреден извор. за нашата средновековна историја. Особено е важно тоа што Теофилакт користел стари бугарски дела кои не стигнале до нас, вкл. изгубено бугарско житие на свети Климент, напишано од еден негов ученик. Во делата што ги користел охридскиот првосвештеник се раскажувало како за самиот свети Климент и за светите браќа Кирил и Методиј, така и за бугарските владетели Борис-Михаил и Симеон Велики. Тоа особено се гледа во некои изрази во „Пространното живот“, каде што архиепископот – „Ромеј“ пишува за „…нас, Бугарите…“, со што се поистоветува со Бугарија! Всушност, ова не е невообичаено кога станува збор за духовниот водач на еден христијански народ. Според специјалистите, меѓу нив ќе ги забележиме имињата на академик Васил Ѓузелев и проф. Георги Николов, најверојатно со Теофилакт е поврзан т.н. Охридски препис на летописот на Јоан Скилица. Неговото критичко издание ќе го објави познатиот германски византолог проф. Петер Шрајнер, одличен познавач на средновековната бугарска историја. Сигурно, ова издание ќе ни помогне уште подлабоко да навлеземе во суштината на „бугарската епопеја“ од пред еден милениум, чија персонификација е токму царот Самоил.

По Теофилакт, архиепископи на Охрид и „…цела Бугарија…“ биле Лав Мунг (познат „учител“, „филозоф“ и проповедник), Максим, кого го знаеме само по име и Максим, ѓакон. во црквата „Св. Софија“ во Константинопол и висок функционер на Патријаршијата. На црковниот трон во Охрид, како што гледаме, не биле поставувани „случајни“ луѓе. Најрелативен пример е со архиепископот Јован Комнин, внук на императорот Алексиј I Комнин (1081-1118). Неговото световно име е Адријан, а со високата титула „севаст“ зазема важни државни функции, вкл. бил гувернер на малоазиската провинција Халдија, потоа на онаа со центар Драч (сега Драч, Албанија) со голем број бугарско население. Од непознати причини, тој го прифатил монаштвото и раководел со Охридската архиепископија пред 1143 година, и бил нејзин духовен поглавар до неговата смрт (по 1157 и пред 1160 година). Јован Комнен е запаметен како храбар, чесен, праведен, сочувствителен и скромен човек. Во својата улога на архиепископ, тој фрлил многу енергија во борбата против ересите, пред сè со бугарското богомилство. Тој е веројатно првиот охридски епископ кој ја употребил формулата „… на Прва Јустинијана и на цела Бугарија…“ за да ги нагласи древните корени на христијанската вера во бугарските земји. Во исто време, во голем број византиски текстови е познат како „архипастир на Бугарите“. Од времето на Јован Комнин, т.н „Список на бугарски архиепископи“, наречен и „Каталог на Дуканж“ по францускиот византолог Шарл ду Канж. Овој историски извор најтемелно го анализирал проф. д-р Иван Божилов во посебна студија објавена во 2011 година.

По објавувањето на востанието во 1186 година, Петар и Асен ја отфрлиле црковната јурисдикција на Охридската архиепископија поради нејзината византиска политичка ориентација. Меѓутоа, двете бугарски цркви со центри во Трново (од 1186 година, архиепископија, од 1235 година, патријаршија) и Охрид одржуваат врски, на кои ќе се задржиме друг пат. Како и да е, соживотот на двете цркви е факт. Од таа причина, заедно со д-р Милен Врабевски, д-р Горан Благоев и други истомисленици, инсистиравме Светиот Синод да го прифати барањето на МПЦ-ОА, Бугарската патријаршија, а не некој друг, да стане нејзина „мајка црква“. За жал, нашиот повик не беше слушнат.

Првично, епархиите на Охридската архиепископија биле 31, а со третиот акт („сигилиј“) на Василиј II, во нејзините граници била вклучена и Северна Бугарија со Доростол/Дрст’р (Силистра). Како што ќе покажеме во нашата серија, во 12 век во диоцезата на архиепископијата „… на цела Бугарија…“ биле вклучени и епископските катедрали Велики Преслав и Трново. Сердика/Софија, Видин, Ниш, Браничево, Белград и други епископии во историскиот бугарски северозапад. Тие се во нејзината епархија од 1019 година, наследувајќи ја ситуацијата од времето пред падот на бугарското царство под византиска власт.