Св. Климент Охридски и Архиепископијата на „…цела Бугарија…“

Пишува: Проф. д-р Пламен Павлов/Труд

На 25 ноември го празнуваме споменот на свети Климент Охридски (околу 820-27 јули 916 година). Големиот старобугарски писател и духовен водач, најистакнатиот од учениците на Светите браќа Кирил и Методиј, повеќе од еден милениум е „небесен посредник“ на бугарскиот народ, држава и црква. Соодветно е да се истакне дека Архиепископијата „… на Охрид и на цела Бугарија…“ има сериозни заслуги за нашата почит кон свети Климент. Тоа го потврдуваат и голем број книжевни споменици, меѓу кои и „Проширеното житие ” на светителот, напишано на грчки јазик од архиепископот Теофилакт Охридски во крајот на 11-ти – почетокот на 12-ти век. При создавањето на своето дело, архиепископот користел старобугарски споменици и традиции кои не стигнале до нас, зачувувајќи го споменот на делата на големиот Бугарин.

Теофилакт ги воздигнува делата на својот најславен претходник, кој се помнел два века по неговиот „земски живот“. Се знаело, на пример, како Климент, инспириран од големата градби на храмови во времето на кнезот Борис-Михаил, „…сакал самиот да изгради манастир во Охрид, кон кој додал уште една црква, која подоцна ја направиле архиепископска катедрала…“ Станува збор за охридската „Света Софија“ – едно од ремек-делата на средновековната бугарска архитектура, изградена во оригинална форма токму во времето на Борис-Михаил. Според специјалистите, архитектонскиот изглед на охридскиот храм има континуитет со базиликите во старите престолнини Плиска и Велики Преслав. Несомнено е дека истакнувањето на Климентовата улога во изградбата на монументалната катедрала (во неа со векови служеле охридските архиепископи, меѓу кои и самиот Теофилакт!) сведочи за перцепцијата на светителот како нејзин поранешен духовен поглавар.

Посебен интерес предизвикува уште една епизода од неговиот живот, во која Климент, веќе стар и болен, бара дозвола од царот Симеон да се повлече од црковно-административните должности. На неговите упорни барања, владетелот одговорил: „Зошто зборуваш такви работи, оче?! Како можам да поднесам да видам друг како седи на овој трон додека живееш? Како би го лишил моето царство од твојот архиерејски благослов? Твоето заминување од епископскиот престол за мене е застрашувачка најава за моето симнување од царскиот престол…“

И покрај особеностите на биографската литература, кажаното не е хипербола, а блискоста меѓу двајцата датира од времето пред Симеон да ја прифати бугарската круна. Според проф. Анчо Калојанов, сосема е можно Климент да бил архиепископ на Бугарија во одреден период. Со други зборови, по неговата мисија како духовен учител во Охрид и „третиот дел на бугарското царство“, како „прв епископ на бугарски јазик“, Климент одново е во Велики Преслав. Тој исто така имал резиденција во Дрст’р/Силистра, официјалното седиште на бугарската црква. На крајот, царот Симеон го исполнил барањето на Климент.

Светителот се повлекол од високата функција и се вратил во Охрид, каде останал до крајот на својот живот. Со оглед на долгогодишната духовна мисија на свети Климент во денешна Македонија и почитта кон неговите мошти – продолжува проф. Калојанов, – „…охридските години ја засениле неговата преостаната дејност како голем градител на Црквата…“ на национално ниво. Истовремено, светителот се прославува како исцелител и чудотворец, што пак го потврдува споменот за него, а огништето на оваа сакрална чест е токму Охрид.

Во нашата претходна статија од 17.11.2023 година зборувавме за т.н „Дуканжов список“ („Архиепископите на Бугарија“). Во овој значаен споменик, свети Климент е поставен по средикискиот епископ Протоген, архиепископот Методиј („роден брат на св. Кирил Филозоф“) и Горазд, наследникот на Методиј во Велика Моравија. Веднаш по Климент, за поглавар на црквата бил поставен патријархот Дамјан од „… Доростол…“ (Дрст’р/Силистра). Како што гледаме, дури и да ни изгледа чудно, анонимниот автор почетокот на архиепископијата „… на цела Бугарија…“ го поврзува не со Охрид (!), како во негово време, туку со Сердика. (Средец/Софија) – градот каде што бил одржан познатиот Сердикијски собор (343-344). Нешто повеќе, тоа била и била привремена престолнина на Бугарија под браќата комитопули додека под византиска окупација во 971 г. се наоѓале Велики Преслав и Дрст’р. Токму во Средец побарал засолниште и бугарскиот патријарх Дамјан. Според авторот на „Дуканжовиот список“, владиката Протоген, кој пред неколку векови бил на чело на христијаните во Сердика, бил „архиепископ бугарски“ и претходник на другите охридски архиепископи, т.е. и на свети Климент. Што се однесува до Свети Методиј и Св. Горазд, јасно е дека имаме мешање на Велика Моравија во денешна Чешка со Велика Морава / Поморавието, кои биле дел од бугарските земји со векови. Таква „теорија“ за географската локација на средновековната држава Голема Моравија постои и денес, претставена кај нас во книгата на унгарскиот бугарист Петер Јухас. Во секој случај, активноста на Методиј и Горазд се сфаќа како дел од историјата на Охридската архиепископија, особено што во XI-XII век во нејзината епархија било и Поморавието. Во „јужниот бугарски Белград“ (Берат, Албанија) до денес се чуваат делови од моштите на свети Горазд и свети Ангелариј, што го засилило ова верување.

Поставувањето на свети Климент заедно со споменатите личности го прави не „обичен“ епископ, туку духовен поглавар на „…цела Бугарија…“, на сите Бугари. На ист начин е претставен и во „Краткото житие“ напишано од Димитар Хоматиан на почетокот на 13 век: „Истиот ден, 27 јули, во спомен на нашиот свет отец архиереј и чудотворец Климент, епископ бугарски во Охрид. …“ Хоматиан раскажува дека биле зачувани ракописите на свети Климент и други споменици поврзани со него: „Климент поставил и камени столбови на кои бил издлабен натпис, кој го најавувал преминувањето и вклучувањето на народот кон Христа… “

Таков е, на пример, натписот од Балши во денешна Албанија. Димитар Хоматиан тврди дека Климент гради во Охрид „… и други божествени храмови и од темел свет манастир на великомаченикот Пантелејмон… Додека бил жив Климент, како од небесно и високо кандило, ги ширел зраците на учењето меѓу своите ученици, а кога се преселил во радосен живот меѓу блажените, го оставил својот свет гроб како непроценливо богатство (…) Секој ден неговиот гроб лечи разни болести и поради него ова свето живеалиште е подарена од Бог, општа и бесплатна болница… Тој ги оставил овие споменици и свети книги во Охрид – сопствени дела на неговата возвишена мисла и рака, кои се почитувани од целиот народ како испишаните од Господ скрижали Мојсееви…“

Во Скопје упорно ја повторуваат псевдонаучната великосрпска и југословенска теза дека Охридската архиепископија „немала врска“ со Бугарската патријаршија пред 971 година (Јован Белчовски, Александар Атанасовски итн.). Со други зборови, „новата“ автокефална црква наводно ја создал цар Самоил како „македонска“! Како што видовме, во списокот на архиепископите категорично се споменува патријархот Дамјан, а во втората повелба на Василиј II Бугароубиец од 1020 година е нагласено како по 971 година духовните водачи на Бугарите „… се преселиле од едно место во друго – еден во Триадица (Средец / Софија), друг во Воден и Меглен, конечно го најдовме сегашниот архиепископ во Охрид…“ Информациите на Теофилакт Охридски и Димитар Хоматиан за историјата на бугарското царство, посебно за времето на владарите Борис-Михаил и Симеон Велики.

Ако се вратиме на светителската почит кон Климент како „небесен застапник“ на Охридската архиепископија, до самиот нејзин крај во 1767 година, оваа почит ги одразува нејзините бугарски корени и етнокултурна суштина. Да завршиме со зборовите на Димитар Хоматиан: „Овој наш голем отец и светилник на Бугарија бил потомок на европските Мизи, кои народот обично ги знае како Бугари… Сега тој заедно со апостолите е предвесник на вистината и е рамен на апостолите… и заедно со архиереите и преподобните упатува молитви на Господа за неговото паство и за целиот свет.“