9 јуни пред сто години, а и не само…

Пишува: Проф. д-р Пламен Павлов

Пред точно 100 години Бугарија ја потресле настани кои до ден денес не се целосно проценети. Ова најмногу се однесува на перцепциите на јавноста, а не на научното толкување за државниот удар од 9 јуни и неговите последици. Современата историска наука објективно ја разјаснува суштината на она што се случило во периодот од јуни до септември 1923 година, згора на тоа, ги разоткрива митовите и отворените лаги на „црвената“ и „портокаловата“ пропаганда што доминирала во времето на комунистичкиот режим. Неодамна беше објавена сосема новата и вредна студија на проф. Веселин Јанчев „Септември 1923 година. Неуспехот на наредено востание“ (2023). На неа ќе се навратиме подоцна во септември, но и овде ќе забележиме дека во книгата се доволно анализирани и јунските настани, на кои многу накратко ќе се потсетиме.

Она што се случило на 9 јуни 1923 година инстинктивно се поврзува со воените удари од 19 мај 1934 година и на 9 септември 1944 година, каде повторно се истакнале „револуционерите“ Дамјан Велчев и Кимон Георгиев. Сепак, постојат значителни разлики помеѓу овие навидум слични настани. Промената на 9 јуни беше резултат на зголемувањето на тензиите по Првата светска војна. Воената акција, колку и да изгледа парадоксално, е во знакот на обновувањето на демократскиот поредок. Сепак, пучот од 19 мај беше искрено антипартиски и довел до поништувањето на Уставот од Трново. За возврат, „антифашистичката“ псевдореволуција од 9 септември не беше ни типичен пуч, туку демонстрација за „легитимирање“ на окупацијата на Бугарија од страна на Црвената армија. Т.н партизаните, наречени уште и „шумкари“, се смешен украс на криминалното дело за поддршка на странската агресија.

Воениот удар на 9 јуни беше обид за нормализирање на политичкиот живот, за жал изведен на насилен начин. За жал, друг начин бил практично невозможен. Организаторите (меѓу нив се социјалдемократите, таканаречените „широки социјалисти“) и владата на проф. Александар Цанков, кој дошол на власт, не можат да бидат обвинувани во „фашизам“. Авторитарниот стил и „социјалниот инженеринг“ се уште поочигледни за време на владата на соборениот Александар Стамболијски. Како „фашизам“ може да се оквалификуваат паравоената „Портокалова гарда“, диктаторските методи, бруталното насилство врз опозицијата – и десната и левата. Што да кажеме за опскурантистичките идеи на Стамболијски за конфронтацијата меѓу „селото“ и „градот“, за задушувањето на штрајковите и социјалните немири, и што ли уште не… И не случајно БКП, која е во судир со „аграрно-фашистите“ прогласува неутралност. Како што истакна проф. Јанчев, во голем број градови комунистите ја поддржуваат новата влада.

БЗНС доаѓа на власт на бранот на бесен популизам и ниски инстинкти за одмазда кон „старата“ политичка класа. Земјоделците не освоиле мнозинство на изборите во 1919 и 1920 година, а Стамболијски ја предводеше коалицијата со некои од инаку лошите „стари“ и „буржоаски“ партии. На 21 мај 1920 година, „селанскиот“ диктатор постигна мнозинство откако без церемонија ги разреши комунистичките и демократските пратеници. Уште подрско биле постапките на изборите на 22 април 1923 година, кога преку „погоден“ изборен законик БЗНС освои над 85 отсто од мандатите! Не ретко се случува Друзбашите да „агитираат“ со камшици, вршејќи драстични манипулации и фалсификати. Поради сето ова, државниот удар беше изведен генерално мирно, со слаб отпор од земјоделците и анархистите во некои делови од земјата. Зарем не е индикативно тоа што Стамболијски бил предаден од селаните што го заробиле? Весниците тоа што се случи го нарекоа „историски чин“, го споредиле државниот удар со 19 февруари / 3 март 1878 година како крај на „ропството“!

Стамболијски систематски го крши уставот, ги гази националните интереси и достоинство. Тоа драматично време било обележано со националната трагедија што се случи со грабливиот диктат од Ној, илјадниците жртви во војните за национално обединување, стотиците илјади бегалци од нашите изгубени предели. Паралелно со ова, во Европа и во целиот свет се шири невиден политички радикализам, чиј најсилен „маркер“ е Руската Октомвриска револуција. Социјалната и политичката ситуација во Бугарија е крајно комплицирана, а политиката на Стамболијски уште повеќе ги разгорува страстите. Насилството врз партиите, врз офицерите, дури и врз неистомислениците во самата БЗНС не може да остане без последици. Не помалку проблематична е и надворешната политика на земјоделскиот режим, проткаена со непрофесионализам и неспособност. Последно, но не и најмалку важно, од манифестациите на согласност со болшевичката диктатура во Москва, особено кон „белата емиграција“ во Бугарија. Сепак, најнеприфатлива е линијата кон Белград. Во интервју за српскиот печат, Стамболијски цинично изјави: „Што се однесува до Македонците, тие ни се повеќе товар нас отколку на вас. Ние се бориме енергично против нив, но ништо не можеме многу да направиме бидејќи нивниот штаб е во вашата земја.Само земете ги Македонците кои ни дојдоа преку глава…“

Нашето тогашно општество не било затруено со нихилизам и „интернационализам“, како што е за жал денес… За секој чесен човек, односот на Стамболијски, кон напатената бугарска земја Македонија, облеана во реки крв, не е само национална, но и лична, дури и крвна навреда. Очигледен пример за однесувањето на Стамболијски е Нишкиот договор (17 март 1923 година), со кој владата во Софија се обврза да му помогне на српскиот поробувач, со потери по ВМРО во самата Бугарија. Оваа политика на дефетизам и прифаќање, и покрај едниот или другиот аргумент, предизвикува огорченост и омраза. Земјоделскиот режим ја турна земјата кон катаклизма, што на крајот доведе до трагична смрт на самиот премиер, за што секако нема оправдување.

Кога станува збор за настаните од 1923 година, особено мора да се нагласи интервенцијата на Коминтерната. Светската комунистичка организација, која стана инструмент на криминалниот болшевички режим, брутално се меша во работите на една суверена држава. Во јуни 1923 година, тогашните водачи на бугарските комунисти, сè уште „тесните социјалисти“, особено Тодор Луканов, па дури и болниот Димитар Благоев, ги отфрлаат советските директиви. БКП зазема став на „неутралност“, а учеството на комунистите во т.н. „Јунско востание“ е спорадично. Меѓутоа, веднаш потоа, под притисок на Москва, новите „водачи на бугарскиот пролетаријат“ Васил Коларов и Георги Димитров ги предале интересите на Бугарија, следејќи го текот на „светската револуција“ поставена од Ленин и Троцки. Контролирана од советската агентура, БКП станува инструмент на геополитичките интереси на Советска Русија. Всушност, оставајќи го настрана озлогласениот „комунистички идеал“, зборуваме за огромни парични текови – не во рубљи и копејки, туку во долари! Тоа го покажуваат самите документи, а очигледни се паралелите со другите лажни патриоти, без разлика на историското време. И сто години по 1923 година ќе откриеме дека т.н петтата колона не е само мит и минато. Нашата денешна држава, без оглед на резервациите што ги имаме за нејзините владетели, е должна да ги разоткрие дрските пропагандатори на „суперсилата“ во опаѓање, која започна криминална војна во соседна Украина. И, да не заборавиме, третирањето на „братска“ Бугарија како непријателска земја! Ова исто така важи и за секој друг кој ги ставил нарцисизмот и обичната алчност над интересите на татковината.

Сто години по 1923 година, императив е да се напуштат идеолошките клишеа. Уште поважно е ваквите настани, треба да бидат „обетка во уво“ да не се заборават. Пучот, крвавите судири што следеа, а особено „бунтот нарачан“ од Москва, ја потврдуваат вековната максима дека насилството раѓа насилство. Парламентарната демократија има многу недостатоци, но да се парафразира познатата максима, подобра форма на односи со јавноста не е измислена.