Репресиите врз членови на ансамблот „Танец“

Пишува: Доц. д-р Спас Ташев

Ансамблот за народни песни и игри на Македонија „Танец“ е основан од Владата во Скопје во 1949 година. Неговата задача е да го претстави богатото културно наследство на Македонија како „македонско“, а не како бугарско.

Многу нејзини членови биле репресирани затоа што одбиле да им служат на овие перверзии.

Во 1956 година, ансамблот имал за задача да ги посети САД и Канада. Во тоа време, сепак, огромното мнозинство иселеници од Македонија се чувствувале Бугари, поради што членовите на фолклорната група, требало да поминат процес на посебна подготовка.

Групата пристигнала во Њујорк со два авиони на 20 јануари, а југословенската амбасада ја шири информацијата дека тоа е „Југословенскиот народен фолклорен балет“. Ова соопштение буквално ја кренала во воздух организираната македонско-бугарска заедница, која била запознаена каква е состојбата во „Танец“. На пример, во Меморандумот до ОН од 1953 година, потпишан од 26 репресирани студенти од Македонија е опишана судбината на познатиот фолклорист и кореограф на ансамблот, Трајко Попов од селото Раштак, кој „во овој период бил егзекутиран на брутален начин – неговата глава била смачкана со чекан.

Во врска со информацијата проширена од југословенската амбасада, Централниот комитет на МПО во САД и Канада излегол со официјален став „Македонска играорна група Танец- неколку интересни податоци за неа во врска со посетата во Америка“, објавен во „ Македонска трибина“ . Во него пишува дека „не се работи за „југословенски“ народен балет, туку за македонска играорна група „Танец“, која е организирана како државна“.

Истражување на доселениците од Вардарска Македонија покажало дека играорната фолклорна група всушност била наследник на позната играорна група од селото Лазарополе, населено со здрави планински македонски Бугари. Овие играорци, без разлика како ги претставуваат југословенските комунисти, остануваат македонски Бугари… Првиот назначен директор на овој државен ансамбл од страна на српските комунисти бил Трајко Атанасов, поранешен учител од Беровско. Иако и самиот бил докажан комунист, властите брзо го отстраниле. Не му верувале само затоа што бил беровчанец. Централната власт во Скопје и Белград не им верувала на луѓето од овие области, кои масовно се населени со македонски Бугари, поради нивната близина до бугарската граница“.

Првиот директор на ансамблот Трајко Атанасов ја извршувал функцијата само неколку месеци. По него бил назначен Емануил Чучков, кој е и претставник на видно бугарско семејство и член на Македонската младинска тајна револуционерна организација, суден во кралска Југославија. Истражувањето на македонските Бугари утврдило дека тој е „поранешен директор на затворената и забранета бугарска гимназија во Прилеп, потоа поранешен директор на една од забранетите и затворени од истиот режим бугарските гимназии во Скопје. … Чучков е назначен за директор на фолклорната група во Скопје, но работи во тешки услови. Тој и членовите на групата „Танец“, биле следени од УДБА (тајната полиција на Тито), морале да ја притиснат својата бугарска национална свест, за да не се разбере дека се Бугари од Македонија и дека застапениот од нив фолклор им припаѓа на македонските Бугари. Било апсолутно е невозможно групата сама да оди надвор од Југославија, затоа секогаш била придружена од органите на УДБА, кои вршеле најстрог надзор“.

Во ставот на МПО се претставени дополнителни информации за убиството на талентираниот танчер на ансамблот Трајко Попов. Се наведува дека извршувањето на неговата смртна казна е предупредување „до сите членови на групата, за да не се манифестира дури на најневин начин нивната бугарска националност… Тој бил виновен за тоа што е роден Бугарин и не можел да се помири во белградското ропство врз Македонија“.

Во 1955 година бил сменет и вториот директор на „Танец“ Емануил Чучков и на негово место бил поставен Аспарух Николов. Но, неговото име било толку бугарско што пред турнејата во Америка, што во неговиот тим бил вклучен како режисер Димче Најдески.

Македонските патриотски организации ги мобилизираат своите активисти и ги повикуваат да стапат во контакт со членовите на фолклорната група по настапите за да им покажат дека „забранетите македонско-бугарски цркви под тиранијата на Тито цветаат во САД и Канада и да видат дека бројни македонски организации на македонски Бугари работат за националната, верската и културната слобода во Македонија“.

Во контактите на македонските Бугари со членовите на ансамблот се јавуваат низа проблеми. Утврдено е дека 5-6 лица од групата добиле инструкции како да се однесуваат и научиле одговори, а на останатите им било забрането да разговараат. Сепак, клишеата не помагаат во неконтролираните разговори по настапите.

Иако Македонска трибуна се печатела на литературен бугарски јазик, во весникот се пренесени дел од разговорите. Интересен е еден разговор за јазикот, кога активист на МПО вели дека „нема македонски јазик. Некои од вас зборуваат прилепски, многу од вас зборуваат кумановски, други зборуваат битолски, а меѓу нашата емиграција зборуваме костурски, лерински, има многу што зборуваат воденски. Што велите на тоа? „Бидејќи нема упатство за такво прашање, еден од учесниците во разговорот одговорил: Ќе има многу јазици во Македонија ако секој дијалект се смета за посебен јазик“. Тука интервенирал југословенскиот политички инструктор: „Замолчи таму. А овој господин, пријателе, ми се чини дека многу држи на бугарското“.

Најинтересниот настан се случил во Торонто, кога вечерта на 13 февруари 1956 година, двете македонско-бугарски цркви во градот „Св. Св. Кирил и Методиј“ и „Св. Георги“ организирале вечера за членовите на ансамблот. Свештениците Харалампи Илиев и Васил Михајлов одржале патриотски говори, а главниот уредник на „Македонска трибина“ Љубен Димитров на зачудените погледи на гостите порачува: Многу политичари и партизани минаа и заминаа, но Македонија остана да живее и денес таа е жива, храбра и борбена“. Потоа целата сала почнала да го пее маршот на македонските револуционери „Изгреј зора на слободата“.

По враќањето во Југославија, членовите на Танец ги споделиле со роднините и пријателите своите впечатоци од средбите со македонските Бугари во Америка и борбата што ја водат за ослободување на Македонија. Тоа ги налутило југословенските власти и тие го смениле Димче Најдески од неговата функција во скопскиот ансамбл „Танец“, бидејќи не успеал во својата задача да ги спречи контактите со членовите на МПО. Една година подоцна, блиски луѓе на МПО од СР Македонија испратиле информација дека Димче Најдески е обвинет дека „дозволил групата да се сретне со нашата емиграција во Америка и на тој начин младите да видат како оваа емиграција е против Тито, дека е со силна бугарска свест и дека е против Југославија… Но во протоколот на партијата за неговото гонење од работа намерно е напишано дека е избркан поради финансиски малверзации поврзани со турнејата на танцовата група “.

Судбината на репресираните членови на ансамблот „Танец“ е само една мала епизода од борбата на културните кругови во Македонија за зачувување на бугарското наследство.