Свети Климент и вербата во Бугарија

Пишува: Проф. д-р Пламен Павлов

Св. Климент Охридски повеќе од 1.100 години има скапоцено место во нашата култура и национална меморија. Тешко е да се наведат сите институции и објекти што го имаат за свој покровител, овој голем Бугарин од далечниот среден век – почнувајќи од имињата на училишта, населби, улици во мали и големи населени места, па сè до нашиот прв универзитет – Софискиот универзитет.

По Втората светска војна, името на светителот уживало исклучителна почит во Вардарска Македонија, денешната независна држава. За жал, култот кон светителот грубо и невешто се „македонизира“ во целосна спротивност со историската вистина. Во пресрет на Свети Климент (25 ноември) вреди да се погледне уште еднаш не толку животот и делото на еден од највпечатливите Бугари на сите времиња, туку она што тој значел и треба да значи за нас и особено за нашите сонародници во Република Северна Македонија.

Да се ​​потсетиме на денес заборавената песна „Св. Клименте!“ од Иван Вазов – уште повеќе што таа е поврзана со Голготата на војните за национално обединување. Делото, кое излегло од перото на нашиот народен поет во декември 1915 година, било испровоцирано од писмото на бугарски офицер, најверојатно охридскиот полковник Климент Џеров: „Отидовме со моите другари во црквата Св. Климент“ и застанавме пред иконата на светителот. Ни пријде една оскудно облечена жена и рече: „Господине, Златниот ве донесе да не ослободите од проклетите Срби“. Ние секогаш му се молиме…“ По среќна случајност Охрид е ослободен на денот на Св. Климент (25 ноември).

Еве неколку реда од песната на Вазов „Свети Клименте“

Свети Клименте, ний те обичаме,

ти си българин, наш си светец,

в скръб, неволи към теб само тичаме,

свещи палим пред твоя венец.

Ти ни гледаш кат’ жив от иконата,

жив пък наш’те деди си гледал,

цар Борису видял си короната

и величьето старо видял.

Помогни ни – велик в небесата си –

помогни ни, о, духо блажен,

да празнуваме ний свободата си

ведно с твоя светителски ден!

За песните на Вазов малку подоцна, прво накратко да се потсетиме на најважното од она што го знаеме за свети Климент. Најпознатиот ученик и продолжител на делото на Кирил и Методиј е роден околу 835 година. Во неговото Житие, напишано од архиепископот Теофилакт Охридски врз основа на постари домашни споменици, категорично се вели дека потекнувал „…од европските Мизи, наречени Бугари…“ и дека „… уште млад и кревок..“ бил ученик на свети Методиј во манастирот „Полихрон“ во Мала Азија. Таму пристигнал Константин-Кирил, ја создал глаголицата и со помош на Методиј обучил преведувачи од грчки на старобугарски. Климент бил еден од нив, тој учествувал во работата на првите преводи, а и во т.н. Хазарска мисија во 860-861. Тој несомнено бил меѓу најактивните во подготовката и спроведувањето на Моравската мисија на Светите браќа (863-886). Улогата и заслугите на Климент биле оценети веќе во 868 година, кога бил ракоположен за презвитер лично од папата Адријан II. По смртта на Кирил (14 февруари 869 г.), заедно со Методиј, бил во Велика Моравија и, ако пак се повикуваме на житието, бил еден од „… корифеите…“ во Моравската мисија.

По смртта на архиепископот Методиј (6 април 885 година) и протерувањето на неговите ученици од Средна Европа, Климент заедно со Наум и Ангелариј побарале засолниште во Бугарија. „Копнежот по Бугарија“, означен недвосмислено во житието на светителот, тешко дека е случаен. Можно е Климент и неговите двајца соработници да потекнуваат од територијата на самата бугарска држава. Од друга страна, јасно е дека постоеле постојани контакти меѓу Методиј и кнезот Борис-Михаил. Не е невозможно Климент и другите негови соборци и порано да ја посетувале бугарската престолнина Плиска. Доаѓањето на тројцата учители во Белград (сегашна српска престолнина, во средниот век бугарски град), а оттаму во Плиска, не било неочекувано за бугарскиот владетел. Климент и Наум му се доверени на болјарот Есхач, кому кнезот му заповедал: „Примајте ги учителите со сета почит, додека целосно не го направиме тоа што треба да се направи…“ Мора да се забележи дека Есхач ја носи титулата. сампсис“ (секретар на самиот владетел!), што јасно го покажува стремежот на бугарските власти да го применуваат кирилометодијското дело (азбуката и старобугарскиот јазик) не само во црквата, туку и за потребите на државната администрација.

Во престолнината Плиска и во манастирите изградени во нејзината околина се создале поволни услови за делото на Климент и неговите другари. Токму во неговиот, иако краток, „Плисковски период“ идниот светител создал оригинални дела црковна поезија, ја продолжил својата работа како учител, преведувач итн. Во 887 година, како израз на голема доверба, од Борис бил испратен во областа Кутмичница/Кутмичевица во денешна Македонија и Албанија, каде што христијанизацијата сè уште била слаба. Меѓутоа, мисијата не била само црковна и културна, туку и политичка – во југозападните земји Климент ги зацврстил бугарските позиции во поглед на ривалството со Византија. Се населил во градот Девол (во денешна Албанија), а во интерес на мисијата Борис го сменил тамошниот регионален гувернер! Новиот Комит Домета му помагал на истакнатиот просветител, поради што и денес активноста што ја разви Климент импресионира со својот обем. Се формираа училишта во Девол, Охрид и Главиница, каде што за само седум години биле подготвени околу три илјади и петстотини ученици – идни свештеници, учители и вработени на различни нивоа во државната администрација.

Во 893 година Климент бил ракоположен за „прв епископ на бугарски јазик“. Нему му било доверено црковното надгледување на „третиот дел од бугарското царство“. Климент работел најмногу во Охрид, каде го изградил манастирот „Св. Пантелејмон“, но патувал и низ огромните земји, за кои е одговорен пред црквата и владетелот. Околу 910 година, кога починал неговиот колега Наум, Климент побарал од царот Симеон да се повлече од неговата функција. Царот го разубедил светиот отец, жестоко молејќи го да не ја прекинува својата просветителска мисија. Овој фрагмент од животот води до хипотезата на проф. Анчо Калојанов дека извесно време Климент ја имал највисоката функција во црквата – бугарски архиепископ. Ако е така, неговиот официјален центар бил главниот град Велики Преслав, соодветно, и Дунав Друстер (модерна Силистра), како древно огниште на верата. Нека не вебуни ова, бидејќи и денес постојат „двојни епархии“, како што е Варненско-преславската епархија. Во секој случај, да се ограничат активностите на Климент само на Охрид и југозападните предели е погрешно. Друго, големиот просветител имал водечка улога во создавањето на кирилицата, бугарската азбука, која постепено ја заменила глаголицата.

Св. Климент се упокоил на 27 јули 916 година и бил погребан во манастирот Св. Пантелејмон“. Неговите мошти се чуваат со векови во црквата „Св. Богородица Перивлепта“ во Охрид. Денеска тие се погребани во храмот што го носи неговото име, изграден на местото Плаошник во старата престолнина. Во 17 век черепот на светителот бил однесен во манастирот „Св. Јован Претеча“ во близина на Бер (Верија, денес во Грција), а во последните децении неколкупати е изложен за аџилак во Бугарија. Дел од моштите на свети Климент се чуваат во софиската црква „Св. Седмочисленици“, во Бигорскиот манастир, во цркви во Скопје, Пловдив, Рим… Црквата го одбележува споменот на Климент на 25 ноември и на денот на неговото Успение (27 јули).

Да се ​​вратиме повторно на случката која го инспирирала Иван Вазов, и на трогателните зборови на скромната охриѓанка. Се разбира, прекарот „Златен“ нема никаква врска со концептот „Златна доба“, кој подоцна влегол во историската и книжевната наука. Она што е поважно е дека македонските Бугари светителот го поврзувале не само со црквата и литературата на бугарски јазик… За целото постоење на автокефалната архиепископија „… на Охрид и на цела Бугарија…“ – од Од 1019 до 1767 година, светецот бил посебен покровител и света врска со времето на слободното бугарско царство. Она што можеме да го разбереме од конкретната приказна што го инспирирала Вазов, а и од други случаи, е дека свети Климент од македонските Бугари бил доживуван како персонификација на самата Бугарија. А, што е уште поиндикативно – за нивната верба во бугарската држава и нејзината ослободителна мисија. Затоа, есента 1915 година, нашите сонародници ослободувањето на Охрид токму на денот на Свети Климент го виделе како знак од Бога! Како тогаш би можеле да го „поделиме“ или да се „откажиме“ од светецот, кој е еден од најсветлите симболи на Бугарија?